Max Kozlov
Geçtiğimiz hafta, Afrika kıtası dışındaki en az 11 ülkede 120’den fazla doğrulanmış ya da şüphelenilen ve az bir viral hastalık olan maymun çiçeği olayı bildirildi. Virüsün dünyanın dört bir yanındaki farklı toplumlarda, genelde görülmediği bölgelerde tespit edilmesi, bilim insanlarını alarma geçirdi ve onları cevaplara giden bir yarışa yönlendirdi. On yıldan uzun vakittir Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nde maymun çiçeği üzerinde çalışan ve Los Angeles Kaliforniya Üniversitesi’nde epidemiyolog olan Anne Rimoin, “Bunun üzere bir yayılıma şahit olmak ufuk açıcı” diyor.
BİRİNCİ SEFER KEMİRGENLERDEN BULAŞTIĞI DÜŞÜNÜLÜYOR
Virüs ‘maymun çiçeği’ diye isimlendiriliyor, çünkü araştırmacılar onu birinci olarak 1958 yılında laboratuvar maymunlarında tespit ettiler; ancak aslında kemirgenler üzere yırtıcı hayvanlardan ya da başka enfekte insanlardan bulaştığı düşünülüyor. Afrika kıtasında, tipik olarak kıtanın batı ve orta kesitlerinde, her yıl ortalama birkaç bin hadise tespit edilir. Bununla birlikte, Afrika kıtası dışında görülen olaylar daha evvelce Afrika’ya seyahatle yahut enfekte hayvanların ithalatıyla bağlantılı olan bir avuç hastayla sonluydu. Öte yandan, sırf geçen hafta içinde Afrika kıtası dışında saptanan -ve artacağı neredeyse kesin olan- olayların sayısı, birinci defa virüsün insanlarda hastalığa neden olduğunun tespit edildiği 1970’ten beridir kıta dışında saptanan toplam sayıyı ziyadesiyle aştı. Bu süratli yayılma, bilim insanlarının yüksek seviyede alarma geçmesine neden oldu.
ABD’nin Maryland eyaletinde bulunan Fort Detrick ABD Ordusu Enfeksiyon Hastalıkları Tıbbi Araştırma Enstitüsü’nde virolog olan Jay Hooper, maymun çiçeğinin, Covid-19 pandemisine yol açan korona virüsü çeşidi olan SARS-CoV-2 üzere olmadığını belirtiyor. Hâl böyleyken, beşerden beşere basitçe bulaşmıyor ve çiçek hastalığı virüsüyle ilişkili olmasından ötürü, yayılışını önlemek için tedavi ve aşılara sahibiz. Bu yüzden, bilim insanları -herhangi bir yeni viral davranış kaygı verici olduğu için- kaygılanıyor olsalar da panik yaşamıyorlar.
Havada uçuşan ve ‘aerosol’ ismi verilen küçük damlacıklar aracılığıyla yayılan SARS-CoV-2’nin tersine, maymun çiçeğinin öksürüğün neden olduğu tükürük üzere beden sıvılarıyla yakın temas halinde bulaştığı düşünülüyor. Hooper’ın aktardığı kadarıyla, bu durum, maymun çiçeği taşıyan bir kişinin, hastalığı SARS-CoV-2 taşıyan birinden çok daha uzak bir temasta bile bulaştırabileceği manasına geliyor. Her iki virüs de gribi andıran semptomlara yol açsa da maymun çiçeği bunlara ek olarak genişlemiş lenf düğümlerinin ve en sonunda yüz, el ve ayaklarda oluşan bariz sıvı dolu lezyonların oluşmasına neden oluyor. Birden fazla insan, tedavi olmaksızın birkaç hafta içerisinde maymun çiçeğini atlatıyor.
Portekiz’deki araştırmacılar, 19 Mayıs günü ülkede tespit edilen maymun çiçeği virüsünün birinci taslak genomunu paylaştılar; buna rağmen, New York’ta bulunan Mount Sinai Icahn Tıp Fakültesi’nde bir virolog olan Gustavo Palacios, paylaşılanın şimdi başlangıç basamağında bir taslak olduğunu ve kesin sonuçlar çıkarmadan evvel daha fazla araştırma yapılması gerektiğini belirtiyor.
Araştırmacıların bu ön genetik datalardan yol çıkarak söyleyebilecekleri şey, Portekiz’de tespit edilen maymun çiçeği virüsü suşunun (alt türünün), büyük oranda Batı Afrika’da kayda geçen viral bir suşla irtibatlı olduğu. Bu suş, Orta Afrika’da dolaşanlara kıyasla daha hafif hastalıklara sebep oluyor ve daha düşük bir vefat oranı (yoksul kırsal nüfuslarda yaklaşık yüzde 1) sergiliyor. Bununla birlikte, yaşanan salgınlara neden olan suşun Batı Afrika’da görülenden kesin manada ne kadar farklı olduğu ve çeşitli ülkelerde ortaya çıkan olayların birbirleriyle ilişkili olup olmadığı -şimdilik- bilinmiyor.
Avustralya’nın Sydney kentinde bulunan New South Wales Üniversitesi’nde bulaşıcı hastalıklar epidemiyoloğu olan Raina MacIntyre, bu sorulara verilecek karşılıkların, araştırmacıların, olaylardaki ani yükselişin maymun çiçeğinin geçmişte olduğundan daha kolay bulaşmasına imkân tanıyan bir mutasyondan kaynaklanıp kaynaklanmadığını ve bulaşmaların her birinin tek bir kökene bağlı olup olmadığını tespit etmelerini sağlayabileceğini lisana getiriyor. Yeni varyantları sistemli biçimde aşılardan ve daha eski enfeksiyonların sağladığı bağışıklıktan kaçan, hızla gelişen bir RNA virüsü olan SARS-CoV-2’nin tersine, maymun çiçeğine görece büyük bir DNA virüsü yol açar. MacIntyre, DNA virüslerinin mutasyonları belirleme ve onarma bağlamında RNA virüslerine nazaran daha güzel olduğunu, bu durumun maymun çiçeği virüsünün beşerden beşere bulaşmada ustalaşmak için ansızın mutasyona uğramasının beklenen olmadığını gösterdiğini belirtiyor.
‘DERİNDEN BAĞLANTILI’
Bununla birlikte, maymun çiçeğinin birbiriyle besbelli temasları olmayan insanlarda saptanmış olması, virüsün fark edilmeden yayılabileceğini gösteriyor. Bu, ABD’nin Georgia eyaletine bağlı Atlanta kentinde bulunan Hastalık Denetim ve Tedbire Merkezleri’ndeki çiçek virüsü grubunun başkanlığını yürüten epidemiyolog Andrea Mccollum’un “derinden telaş verici” dediği bir gerçek.
Maymun çiçeği, semptomlara yol açmadan yayılabilen SARS-CoV-2’nin bilakis, kısmen neden olduğu cilt lezyonları aracılığıyla bir kişiyi enfekte ettiğinde, çoğunlukla fark edilmez. McCollum, “Eğer maymun çiçeği asemptomatik biçimde yayılabilseydi, bu durum daha da rahatsız edici olurdu, zira virüsün izlenmesini zorlaştırırdı” diyor.
Bir öbür bulmaca ise, neredeyse tüm hadise kümelerinin, büyük kısmı erkeklerle seks yapan erkeklerden (MSM) oluşan 20 ilâ 50 yaşlarındaki erkekleri içermesi. Rimoin, maymun çiçeğinin cinsel yolla bulaşma ihtimalinin kesin olarak bilinmediğini, fakat cinsel aktivitenin muhakkak yakın temasa yol açtığını lisana getiriyor. MacIntyre, bu şaşırtan bulaşma modelinin en beklenen açıklamasının, virüsün tesadüf sonucu bir MSM topluluğuna girmesi ve orada yayılmayı sürdürmesi olduğunu söylüyor. Bilim insanları, haftalar boyunca sürebilecek ve sıkı temas takibi içeren epidemiyolojik bir araştırma tamamlandıktan sonra salgınların kaynağı ve enfeksiyonla bağlantılı risk etkenleri hakkında daha yanlışsız bir fikre ulaşacaklar.
TEDBİRE STRATEJİLERİ
Bilim insanları, 1970’lerde şimdikiyle yakından ilişkili bir virüs olan çiçek hastalığına yönelik bir kökünü kazıma kampanyasının sona ermesinden beridir maymun çiçeğini müşahede altında tutuyorlar. Dünya çapındaki aşılamalar sayesinde çiçek hastalığı artık bir tehdit olmaktan çıktığı vakit, halk sıhhati yetkilileri çiçek hastalığı aşısını önermeyi bıraktılar; bu durum maymun çiçeğini bir bekleme odasında tuttu. MacIntyre, çiçek hastalığının ortadan kaldırılmasından bu yana geçen her yıl, bu virüslere karşı bağışıklığı zayıflayan ya da hiç bağışıklığı olmayan nüfusun büyüdüğünü belirtiyor.
O vakitten beridir birkaç maymun çiçeği salgını yaşandı. Mesela, Demokratik Kongo Cumhuriyeti onlarca yıldır virüsle çaba ediyor ve Nijerya, ülkedeki birinci hadisenin duyurulmasından yaklaşık 40 yıl sonra, 2017’den beridir 500’den fazla kuşkulu ve 200’den fazla doğrulanmış olayla, büyük bir salgın yaşıyor. Buna ek olarak, ABD 2003 yılında Gana’dan gerçekleşen bir sevkiyatla gelen kemirgenlerin virüsü Illinois’de yaşayan evcil çayır köpeklerine bulaştırdığını ve akabinde 70’i aşkın beşere bulaştığı bir salgın yaşandığını bildirdi.
Halk sıhhati yetkilileri, maymun çiçeği karşısında çaresiz değiller. ABD üzere ülkeler, biyoterörizme karşı bir önlem olarak, virüs karşısında ziyadesiyle tesirli olduğu düşünülen bir antiviral tedavinin dışında çiçek hastalığı aşısı tedarikini de sürdürüyor. Bununla birlikte, McCollum, büyük olasılıkla maymun çiçeğine karşı çaba etmek için tedavilerin geniş bir ölçekte uygulanmayacağını lisana getiriyor. Sıhhat çalışanları muhtemelen virüs yayılışını önlemek gayesiyle ‘çember aşılama’ ismi verilen bir formül kullanacaklar: Bu, rastgele bir bulaşma yolunu durdurmak gayesiyle maymun çiçeği bulaşan bireylerin yakın etrafındaki insanları aşılamak manasına geliyor.
McCollum, şu ana dek incelediği datalara dayanarak, yaşanan salgınların büyük olasılıkla halka aşılamanın ötesine geçen tedbire stratejilerini gerektirmeyeceğini düşünüyor. “Maymun çiçeğine her gün rastlanan bölgelerde bile bu hâlâ görece ender görülen bir enfeksiyon” diye ekliyor.
Yazının yepyenisi Nature sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)