Özgür Kalyoncu
UNESCO’nun Tehlike Altındaki Lisanlar Atlası’na nazaran Türkiye’de 15 lisan tehlike altında. Atlasta; ‘Güvensiz’, ‘Açıkça tehlikede’, ‘Ciddi tehlikede’, ‘Kritik boyutta tehlikede’ biçiminde 4 kategoriye ayrılan lisanlar ortasında bulunan Pontus Yunancası (Romeika), ‘Açıkça tehlikede’ kategorisinde yer alıyor.
Günümüzde yaklaşık 5 bin kişi tarafından konuşulan Romeika, Trabzon’un ağır olarak Tonya, Çaykara, Dernekpazarı, Maçka, Of, Sürmene, Köprübaşı üzere ilçelerinin kimi köylerinde kullanılıyor.
SOKRATES VE PLATON’UN LİSANI ROMEIKA
İngiliz Independent gazetesinin 3 Ocak 2011 tarihli “Romeika” haberinde yer alan tabirler şöyle:
“Türkiye’nin kuzey doğusundaki uzak bir bölgede, Karadeniz kıyısına yakın izole bir topluluğun, soyu tükenmiş antik Yunanistan lisanına epey yakın bir Yunan lehçesi konuştuğu tespit edildi. 5 bin kadar insan lehçeyi konuşuyor lakin dilbilimciler bunun antik Yunancaya en yakın, yaşayan lisan olduğuna ve Sokrates ve Platon’un lisanına ve nasıl evrimleştiğine dair eşi görülmemiş bir anlayış sağlayabileceğine inanıyor.
Dilbilimciler, Pontus Rumcasının bir çeşidi olan Romeika lehçesinin, bugün konuşulan lisanın başka biçimlerinde gözlemlenmeyen, eski Yunanca ile yapısal benzerliklere sahip olduğunu buldular. Romeika’nın söz dağarcığı da antik lisan ile paralellik göstermektedir.”
Cambridge Üniversitesi’nden filoloji uzmanı Dr. Loanna Sitaridou’nun bölgede yaptığı araştırmaya da yer veren haberde; bugün bilinen başka Yunan lehçelerinde mastar kullanımının kaybolduğunu vurgulayan Sitaridou, Romeika lehçesinde sırf mastarın olmadığını, birebir vakitte Latin lisanları dışında daha evvel gözlemlenmemiş mastara ilişkin farklı yapılar bulunduğunu ileri sürdü. Sitaridou’ya nazaran bugün Romeika lehçesini konuşanların antik Yunanlıların direkt torunları mı olduğu, yoksa antik Yunan kolonicilerinin zoruyla onların lisanlarını kullanan yerli bir halktan mı geldikleri bilinmemekte.
Romeika lisanının ağır olarak konuşulduğu Çaykara Ogene Köknar köyü (solda). Tonya’da Rumca istikamet tabelası (sağda). ‘DİLDE DEJENERASYON VAR’
Trabzon Çaykara’da, eski ismi Aşağı Ogene olan Köknar köyünde yaşayan Enver Narcı, Karadeniz bölgesinde ana lisanı olarak Rumca olan insan sayısının günümüzde hayli azalmış olduğunu söyledi. Narcı, “Bu lisan, bugün yalnızca Trabzon ili hudutları içerisinde bulunan birbirinden kopuk farklı birkaç lokal bölgede konuşuluyor. Bu bölgeler ortasında da farklılıklar ve değişen oranlarda lisanda dejenerasyon var. Bir bütünlükten kelam etmek aslında zor” dedi.
Bu bölgede anadil olarak bu lisanı konuşan insanların bir talep ya da beklentileri olmadığını söyleyen Narcı, “Şüphesiz ki çok bedelli ve korunması gereken bir lisan. Lisanın yok oluşuyla birlikte kültürel ögelerin de kaybolacak olması bu lisanın korunmasını daha kıymetli kılıyor. Lisanın yok olmaktan kurtulması ve geliştirilmesi fakat bu bahiste devletin ve bu ülkedeki üniversitelerin katkısı ile yapılacak çalışmalarla mümkün. Anadil eğitimi, bu lisanın korunması ve yaşatılmasına yönelik çalışmalar ve lisanı konuşan insanların bu sürece katkısı ile bu yok oluş sürecini durdurmak ya da tahminen de geciktirmek mümkün olabilir’’ diye konuştu.
Enver Narcı Trabzon’un Tonya ilçesinin Kumyatak Vadisi olarak bilinen bölgesindeki Yakçukur Mahallesi’nde yaşayan Fikri Lider, Romeika’nın günümüzde Tonya ve Çaykara üzere hayat şartlarının güç olduğu, sosyal-ekonomik açıdan geri, daima göç veren ve hem yaşlı nüfusu hem de genç nüfusu azalan yüksek dağlık alanlarda konuşulduğunu söylüyor.
‘SON 30 YIL İÇERİSİNDE DOĞAN ÇOCUKLAR DAHA FAZLA TÜRKÇE TESİRİNDE KALDI’
Romeika lisanının yok olmaya başladığını belirten Fikri Lider kelamlarına şöyle devam etti:
“Özellikle irtibat araçlarının yaygınlaşması ile birlikte, radyo, televizyon ve daha sonra da internet ile Türkçe, günlük hayata ve konutlara daha çok girmiş ve son 30 yıl içerisinde doğan çocuklar daha fazla Türkçe tesiri altında kalmışlardır. 30-40 yıl evvel doğan çocuklar, okula başlayana kadar yalnızca anadili Romeika’yı bilir, Türkçe’yi de ilkokula başladıktan sonra öğrenmeye başlardı. Bugünse durum tam karşıtı. Bunun bir nedeni, az evvel belirttiğim üzere bağlantı araçlarının yaygınlaşması, dış etraf ile etkileşimin artmasıdır. Bir öteki nedeni ise, artık ailelerin bir kısmının geçmişte okula başladıklarında Türkçe bilmedikleri için yaşadıkları okul ve eğitim hayatının başındaki zahmeti çocuklarının yaşamasını istememeleridir. Bunun için aileler çocuklarına evvel Türkçe öğretmekte, onlarla Türkçe konuşmaktadır. Bu durum Romeika’yı bugün doğan çocukların ana lisanı olmaktan çıkartmış, etraftan ve büyüklerinden kulak dolgunluğu ile öğrenilen ikinci bir lisana dönüştürmüştür.
Yeniden, 30-40 yıl öncesine kadar bu bölgede Romeika konuşan beşerler sadece kendi ortalarında evlilikler yaparken bugün yalnızca Türkçe bilen etraf bölgelerden beşerlerle evlilikler yapmaya başlamışlar. Bu durum sonucunda da anne ya da babadan birinin bu lisanı bilmemesi nedeniyle aile içinde lisan üstünlüğü Türkçe’ye geçmiş, bu da doğan çocukların bu lisanı ana lisanı olarak öğrenememesine yol açmıştır.”
Fikri Lider ‘YAZILI KAYNAĞI OLMAYAN BİR LİSANIN YAŞAMASI MÜMKÜN DEĞİL’
Romeika üzerine kimi üniversitelerin lisan bilimi kısımları ile ortak projeler yürüten, Romeika üzerine derlemeler yapan ve Rumca müzikler söyleyerek lisanın müzikal olarak da duyulması noktasında çalışmalar yapan Merve Tanrıkulu ise, alfabe sıkıntısına dikkat çekti. Alfabe meselesinin Romeika’nın en büyük problemlerden biri olduğunu söyleyen Tanrıkulu, bu bahse dikkat çekmek için yakın vakitte basılması planlanan ‘Küçük Prens’ kitabını, kendi köyü olan Ogene Rumcasına çevirdi.
“Türkçe dışındaki lisanların eğitim lisanı olmasının Türkiye’yi böleceği ve farklı lisanları konuşan bölümleri birbirinden ayıracağı” üzere bir algı olduğunu düşünen Tanrıkulu şöyle konuştu:
“Öncelikle bir çok lisanda olduğu üzere Romeika’nın da yazılı kaynağa gereksinimi var. Yazılı kaynağı olmayan bir lisanın yaşaması mümkün değil. Daha sonra bu lisanı konuşan insanlara ulaşmak ve gerekli dataları toplamamız gerekiyor. Bu çalışmalar bizi lisan bilgisi hazırlamaya yönlendirecektir. Böylelikle, en azından hem kültürü hem de lisanı gerçek manada muhafaza altına alabiliriz.
Türkiye’de konuşulan lisanların eğitim lisanı olması daha da insanları birleştireceğine, birbirlerini anlayacaklarına inanıyorum. Kendi kültürünü bilmek, o lisanda kıssalar, söylenceler, müzikler ya da yazılar, şiirler, makaleler vs. yazabilmek nasıl bir tehlike arz edebilir ki? Ben anadili Rumca olan ve Türkçe’yi sonradan öğrenen biri olarak söyleyebilirim ki hem bu ülkeyi hem de Türkçe konuşmayı çok seviyorum. Hiç bununla ilgili bir sıkıntım da olmadı bilakis zenginlik olarak görüyorum. Ne keyifli ki iki lisanda de kendimi tabir edebiliyor ve üretebiliyorum. Lisan zenginliktir.”
Merve Tanrıkulu Tonya Melikşah Mahallesi’nde yaşayan 83 yaşındaki Fatma Arslan ise okuma yazma bilmediğini, Türkçeyi evlendikten sonra 20’li yaşlarda öğrendiğini belirtti. Arslan, “Yok olmaya yüz tutmuş tüm lisanların tekrar canlanacağı ve gelişeceği günleri görmek dileğiyle…” dedi.