Türklerin bilinen birinci yazılı evrakları, hatıra taşları, kayalar ve günlük hayatta da kullanılabilen türlü eşyalar üzerine oyma yazı sistemi ile yazılmıştır. Bu metinlere “Eski Türk Yazıtları” da denmektedir. Eski Türk yazıtları, harflerin çözüldüğü 1893’ten bugüne kadar binlerce çalışmaya mevzu oldu. Bu yazıtlar, sırf ses olayları, sözcük yapıları, leksik kimi özellikler üzere Türk lisanı ile ilgili mevzularda bilgi vermez; tıpkı vakitte tarih, coğrafya ve kültür alanı için de eşsiz bilgilerle doludur. Bu nedenle, yazıtlar üzerinde Türk lisanı uzmanlarının yanı sıra, Türklerin yedi ve sekizinci yüzyılı ile ilgilenen farklı bilim alanlarına mensup uzmanlar da çalışmaktadır.
Eski Türk yazıtları yedi ve sekizinci yüzyıl Türk dünyasının anlaşılabilmesi için birincil yani temel kaynaklardır. O devir Türk uzunluklarıyla rastgele bir formda bağlantıda bulunan Çin, Bizans ve Müslüman dünyası başta olmak üzere, öteki halkların yazdıkları da kuşkusuz kıymetlidir. Fakat bu kaynaklar birincil değil; ikincildir. İşte bu nedenle Türk uzunluklarının kendi elinden çıkan metinlerdeki her detayın dikkatle incelenmesi, üzerinde düşünülmesi ve yorumlanması gerekmektedir.
Eski Türk yazıtlarının değerli bir kısmını oluşturan ve devleti yöneten kağan ile beyefendiler ismine yazdırılıp diktirilmiş hatıra anıtlarında, daha çok devletlerarası ilgiler, savaşlar ve savaşlardan elde edilen türlü imkânlardan kelam edilmiştir. Mezar taşlarında ise ölen kişinin ağzından aile bireylerine, hanına, devletine ve milletine duyulan hasret daha ön plandadır. Kayalar ile gündelik hayatta da kullanılabilen kimi objeler üzerindeki metinler daha kısa, fakat daha bedelli bir sözcük hazinesine sahiptir.
İÇERDEN ANLATIMLA
Eski Türk yazıtları üzerinde çalışmalarıyla tanınan Prof. Dr. Erhan Aydın, Nisan 2022’de Kronik Kitap tarafından İstanbul’da yayımlanan Eski Türklerde Gündelik Hayat isimli kitabında Türklerin bilinen birinci metinlerindeki gündelik hayata dair izleri ortaya koymayı hedeflemiştir. Eski Türk yazıtlarında direkt gündelik hayata dair izler çok azdır ve bu gereç, metinler ortasına serpiştirilmiş sözcüklerden yola çıkarak elde edilmiştir.
Kitabın ortaya çıkmasına neden olan gereç; Çin, Bizans ve Müslüman dünyasının anlattıklarından değil; direkt Türklerin kendi elinden çıkan birincil kaynaklardan elde edildiği için daha fazla dikkati çekmektedir.
Kitap, “Giriş” kısmının akabinde, “Eski Devir Türkler Hakkındaki Kaynaklar” başlığında, Çin, Bizans ve İslam dünyasının kaynakları hakkında bilgilere yer verilmiştir. Kitabın ana konusunu oluşturan “Eski Türklerde Gündelik Hayat” kısmı ise, dört ana başlıkta incelenmiştir. Bunlar; Toplumsal Hayat, Ekonomik Hayat, Dinî Hayat, Gündelik Hayat İle İlgili Öteki Öğeler.
İSİMLER VE GÜNDELİK HAYAT
“Sosyal Hayat” başlığı altında Aile, Uzunluklar ve Uzunluk Birlikleri, Bodun (Halk, Kavim, Millet), Vatan başlıkları ile ilgili, yazıtlar periyodu Türkçesinden örneklere yer verilmiştir.
“Ekonomik Hayat”ın altında ise “Hayvan Yetiştiriciliği”, “Avcılık”, “Tarım” ve “Ticaret” başlıkları bulunmaktadır. Bunlardan “Hayvan Yetiştiriciliği” başlığı altında “Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliği”, “Büyükbaş Hayvan Yetiştiriciliği”, “Binek ve Yük Hayvanı Yetiştiriciliği” unsur başları bulunmaktadır. “Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliği” başlığında yazıtlardan elde edilen gerece yer verilmiş; metinlerde ele geçmeyen hayvanların hangileri olabileceği üzerinde değerlendirmelerde bulunulmuştur. Örneğin, tavuk sözcüğünün sekizinci yüzyıl Türkçesindeki biçimi olan takıgu, hayvan ismi olarak değil; on iki hayvanlı takvimde bir yılı göstermesinden ötürü ele geçmiştir. “Binek ve Yük Hayvanı Yetiştiriciliği” hususunu ise esasen at ve deve hususları oluşturmaktadır. At hususunun, cinsiyetine, rengine, alnındaki lekeye, yaşına nazaran at cinsleri üzere farklı başka sınıflandırılması, Türklerin yedi ve sekizinci yüzyıldaki at kültürü ile ilgili her ayrıntıyı gözler önüne sermektedir. Deve içinse; erkek ve dişi devenin farklı ayrı isimlendirilmesi, yavrusuna verilen isimler vs. Türklerin deve etrafında gelişmiş kıymetli bir sözcük hazinesine sahip olduğunu göstermektedir. Tarım ve ticaret başlıklarında da yiyecek, içecek ve ziraî eserlerin yanında, Türklerin ticaretteki maharetinden de kelam edilmiştir.
“Dinî Hayat” başlığında ise, Türklerin inanç sistematiğine, tekrar güçlü sözcük hazinesi üzerinden ulaşılmaya çalışılmıştır. Töreler, gelenekler ve bilhassa üzerinde çok konuşulmuş, lakin tam olarak nasıl uygulandığı konusunda gereğince bilgi bulunmayan cenaze merasimlerine de değinilmiştir.
“Gündelik Hayat İle İlgili Öteki Öğeler” başlığında ise; sayılar ve ölçü ünitelerinin akabinde, vakit ve takvim üzerinde durulmuştur. Yazıtlardan elde edilen bilgiye nazaran; rastgele bir olayın tarihi iki formda veriliyordu: 1. On iki hayvanlı takvim marifetiyle. 2. Olay esnasında olay kahramanının yaşının belirtilmesi ile. Bilhassa ikinci sistemde, Bilge Kağan’ın, her olayda kardeşi Köl Tegin’in yaşını belirterek bir cins tarih kaydı düşmüş olmaktadır. Vaktin tayini konusunda, Tonyukuk’un iki taştan oluşan kendi yazıtında on iki hayvanlı takvimi neden kullanmadığına da değinilmiş ve bu çerçevede takvimin kökeni ile ilgili değerlendirmelerde bulunulmuştur. Takvimi oluşturan hayvanların sekizinci yüzyıldaki Türkçe biçimleri verilmiş; bu hayvanların bir kısmının Türklerin gündelik hayatıyla hiçbir alakası bulunmadığı vurgulanmıştır. Tekrar bu kısımda his başlığı altında sevinç ve ıstırap tabirlerine de yer verilmiştir. Kitap, kaynaklar ve indeks ile son bulmaktadır.
Eski Türklerde Gündelik Hayat’ta Türklerin birinci yazılı evrakları olan eski Türk yazıtlarından elde edilen tüm bulgular hem araştırmacıların hem de meraklı okuyucunun ilgisi ve dikkatine sunulmuştur.