ŞÖVALYE ROMANLARININ ÇILDIRTTIĞI KARAKTER: DON KİŞOT
Avrupa çağdaş romanının birinci adımı olan Miguel de Cervantes Saavedra’nın Don Kişot’u kitaplar üstüne kitapların en ünlüsüdür. Cervantes, devrindeki, novellalar, Morisko romanları, pikaresk roman ve şövalye romanları üzere pek çok çeşitleri kullanarak, bunlara farklı bir boyut katarak edebiyat tarihinin seyrini değiştirmiş ve kendinden sonra gelen romancılara büyük bir kapı açmıştır. Cervantes yapıtın ön kelamında kitabın hedefinin şövalye kitaplarını eleştirip yok etmek olarak açıklar. Gündelik gerçeklerden kopuk, büyük aşkların, yenilmez kahramanların, mucizevi müsabakaların anlatıldığı şövalye romanslara elbette karşı bir roman hazırlamıştır. Hem onların parodisini yapacak hem de onların imkânlarını değerlendirecektir. Bir manada da şövalye kitaplarının sonuncusunu yazmış, bu akımı mükemmel bir finalle sonuçlandırmış, yeni bir anlatı çeşidinin kapısını sonuna kadar açmıştır
Okurla birlikte, söyleşerek oluşturulan Don Kişot’ta kitaplar merkezdedir. Don Kişot bilindiği üzere şövalye romanlarının bir parodisidir. Michel Foucault’un deyişiyle “Don Quijote, kitapları kanıtlamak için dünyayı okumaktadır.” Bir manada roman üstüne bir roman, bir roman kuramıdır. Zira romanda roman teorisi oluşturulur. Bu hem de şahsen bir roman yazarken yapılır. Okura “gerçeklere” bağlı kalınacağı kelamı verilirken, gerçeğe uymayan kitapların eleştirisi yapılır. Kitabın anlatıcısı, aslında “masal”, kuru bir “tarih” olarak kalmak istemeyen, buna rağmen “gerçekçi” olmaya özenen yeni bir cinsin peşindedir. “Gerçek” ve “kurmaca” Don Kişot’un ana sıkıntısıdır. Geçmiş kitaplar öncelikle gerçeklerden uzaklaştığı için suçlanır. Aslında kitabın yazılma münasebeti, şövalye kitaplarının saçmalığı ve gereksizliğini ispatlamaktır.
Don Kişot’un bütün gerçekleri okuduğu kitapların içindedir. Artık bu kitapların gerçeklerini dünyada aramaktadır. Serüveninin hudutlarını okuduğu o metinler belirlemektedir. Okuduğu kitaplar tartışılmaz gerçeklerdir. Kitaplar dışında bir dünyanın yabancısıdır. Ne kıymetine olursa olsun kitapların vaatlerini dünyada yerine getirmek peşindedir. Kendisini metinlere benzetirken dünyada kendi benzerini aramaktadır. Tek bir kitap okuma biçimi geliştirmiş, o kitaplar dışındaki bütün kitapları berbatlığı yayan araçlar olarak görmüştür. Kitapları bir hayat olarak yaşamak ve “yazmak” isteyen Don Kişot kitapların yol göstericiliğinde hayata karışır. Halbuki yeni dünyanın gerçekleri ile kitapların gerçekleri tümüyle zıttır.
KİTAPLAR ÜZERİNE BİR KİTAP: TRİSTRAM SHANDY
Laurence Sterne’nin Tristram Shandy’si roman cinsine yepisyeni bir yorum getiren yenilikçi, çığır açıcı, deneysel bir çalışmadır. Sterne, klasik olay örgüsünü, hikâyeleme anlayışını, kurmacanın o güne kadar bildik kurallarını bir kenara iterek, çağrışıma yaslı, hafızanın gelgitlerinin gerçeklerine uyup her şeyin hayatta olduğu üzere yansıtılmasını benimseyerek oluşturduğu romanı kendinden sonra gelen pek çok müellifi etkilemiştir. Modernistler de postmodernistler de ondan çok şey öğrenmiş, bilhassa “bilinç akışı” tekniğinin de erken periyot habercilerinden biri olmuştur. Roman başka yandan birinci antiroman özelliği taşır.
Tristram Shandy öteki romanların, müelliflerin yol açıcılığında ilerler, pek çok kitaba bol bol atıflarda bulunur, onlarla hesaplaşır, tartışır. Sayısız kitaba, muharrire göndermede bulunur. Lakin roman bilhassa Cervantes ve Rabelais’nin gölgesinde ilerler: Okuma, yazma kitaplar üzerine bir roman olan Tristram Shandy bilgiler, malumatlar içinde ilerlerken anlatıcı, çok sevdiği kitapların penceresinden dünyaya bakar.
Roman öncelikle bir karakter yaratıp, başı sonu olan olaylar zincirini dışarıda bırakır. Klasik romanların bilinen büyük bir kıssaya yaslanma, olay örgüsüyle ilerleme, belirli bir sonuca ulaşma üzere temel özelliklerinin hiçbiri romanda yoktur. Şuurlu bir özgünlük, deneysel bir arayış olarak roman biçimlendirilir. Sterne’nin temel prensibi bilinen roman kalıplarını tartışmaya açmak, bu türlü de roman yazılabileceğini ispatlamaktır. Bu yüzden de roman eleştirmenlerce “tuhaf”, “acayip”, “saçma” bulunmuştur. Müellifin maksadı da budur aslında. Yerleşik, hâkim edebiyat anlayışını reddetme, o kurallarla kendini sınırlamama…
Yazar/anlatıcı, yazdığı şeyin bir kurgu olduğunu belirterek okurla söyleşerek kurguyu oluşturur. Romanın merkezinde edebiyat problemleri yer alırken, anlatıcı, kendini bir “vakanüvis” olarak konumlandırıp edebiyat kurallarını tartışmaya açar. Edebiyatın bildiri konusunu, tasvir, karakter yaratma, kurgu, vakit kullanımı, bilgi kullanımı, çağrışım üzere temel meseleleri romanın içinde tartışır.
Laurence Sterne; Cervantes, Rabelais isimlerini romanında hayranlıkla anmasına karşın bu isimlerin altında ezilmez. Adım adım, sabırla o isimlerin hizasına pozisyonlanmak için yapıtını ustalıkla örer. Sterne, sonunda Batı kanonuna o çok sevdiği Cervantes, Rabelais’ten sonra tıpkı bağlamda kendi ismini da eklettirmeyi başarır: Cervantes, Rabelais, Sterne…
ROMANTİK KİTAPLARIN ZEHİRLEDİĞİ: MADAM BOVARY
lGustave Flaubert devrinde romantik akım ile gerçekçi akım tartışmalarının merkezinde yer alır ve ünlü romanı Madam Bovary gerçekçi akımın birinci kıymetli yapıtı olarak kabul edilir. Sahiden de kitaplar üzerine romanlar olan Don Kişot nasıl şövalye kitaplarına, Tristram Shandy roman kurallarına yönelik bir tenkit ise Gustave Flaubert’in Madam Bovary romanı da romantik romanlara/çağa yönelik bir tenkittir. Madam Bovary’e ‘kadın kişot’ dendiği bilinir. Bu iki romanın da merkezinde kitaplar ve kitaplarla körleşme vardır. Romanın kahramanı Madam Bovary okuduğu kitaplardaki romantik hayatları, aşkları gerçek hayatında ararken tam bir körleşme ve zehirlenme yaşar. Dilek ile gerçeklik ve yetenek ortasındaki aralığın açıklığını göremeyen Madam Bovary simgeleştirdiği pahaların kurbanı olur. Anlatıcı hayal dünyasında yaşayan Madam Bovary’e kendi gerçekliğini göstermek için onu yok etmek zorunda kalır. Romanda Madam Bovary üzerinden romantik çağ eleştirisi yapılırken yer olarak seçilen taşra da müellife gerçekçilik anlayışını sergilemesine varlıklı imkânlar sunar.
Madam Bovary’nin hayatının merkezinde kitaplar vardır. Emma sevgilileriyle kitap sevgisi üzerine konuşur. Madam Bovary, kitaplardaki dünyaları ararken, onun hudut hastalığı, savruluşları daima kitaplara bağlanır. Klasik yapılar (aile, etraf, kilise) edebiyata, aydınlanmacı kanılara karşıdır. Madam Bovary’nin aradığı nedir? Yeni dünyadır. Romanlarda gördüğü büyülü aşklardır. Unutulmaz anılar, vefatına sevgidir. Müziktir, edebiyattır, fotoğraftır, sosyetedir, aşktır, burjuva hayatıdır. Evlilik onun romanlarda gördüğü hayata hiç benzememektedir. Kocası Charles ise onun için tam bir hayal kırıklığıdır. Onun beklentilerinden uzak, işine âşık, hiç de romantik olmayan sıradan biridir. Taşrada romandan öğrendikleri hayat Paris’te temsil edilir. Balolar, konserler, sanat, müzik ve kibar sosyete hayatı daima imrenilerek anlatılır.
Madam Bovary’nin dramı, arzuladığı, kendini konumlandırdığı yerde bulunmayışıdır. İstekleri yapmacıktır ve içi dolu, sahih değildir. Her şeyi taklittir ve hayal gücüne yaslıdır. Birikimli, donanımlı biri değildir. Topluma kendi kurallarını değil, romanlardan edindiği yanılsamaları dayatır. Onun gerçekliğine değil yanılsamasına yaklaşan insanların yanında rahat eder. İş gerçekliğe yaklaştığında bu beşerler da kendini terk eder.
DENİZ MACERALARI ROMANLARININ BOĞDUĞU KARAKTER: LORD JİM
Joseph Conrad’ın Lord Jim isimli romanında, okuduğu harcıâlem deniz romanlarının tesiriyle denizci olan ve sömürge topraklarında kahraman olmayı düşleyen Jim’in, denizciliğin ve sömürgeciliğin gerçekleri karşısında benliğinin kırılışı ve sonunda sömürge topraklarında öldürülüşü anlatılır. Jim de tıpkı Don Kişot üzere, tıpkı Madam Bovary üzere okuduğu kitaplarla zehirlenmiş, bu kitaplardaki hayatları yaşamak isterken Jim’in sonu da Don Kişot ve Madam Bovary üzere olmuştur. Conrad romanda tanınan deniz anlatıları klişelerini ağır bir formda eleştirir.
Jim, tatilde okuduğu bir dizi macera kitabının akabinde denize karşı duyduğu eğilim ortaya çıkınca aile tarafından “deniz ticaret filosuna subay yetiştirmek için bordasında eğitim veren gemilerden birine” gönderilir. Jim denizcilik eğitimi sırasında “uzaklardaki denizin aşikâr bilinmeyen ihtişamına bakarak macera dünyasında hareketli bir ömür sürmeyi umut eder.” Okuduğu macera kitaplarındaki deniz hayatını zihninde yaşar.
Ne var ki denizci olan Jim’in kitaplardan edindiği mefkureleri ile hayatın gerçekleri karşı karşıya gelir ve hayaller gerçeklere bir bir yenilir. Evvel gemisini yolculardan evvel terk eden bir gemici pozisyonuna düşer mahkemece deniz maddelerine muhalif hareket ettiği için cezalandırılır. Denizden sürgün edilmiş bir denizci pozisyonuna düşen ve öteki bir iklimde macera arayan Jim, sömürge topraklarında haydutlarla yerliler ortasındaki bir olayda bu defa de yalancı pozisyonuna düşerek insanların vefatına neden olur.
Conrad sembolik bir kişiliği yansıtan Jim karakteri üzerinden, dünyalarını tanımadığı insanların hayatlarına karışan Avrupalı sömürgecilerin bu topraklarda açtığı sorunları ortaya koyar. Bu hayalperest ve duygusal karakter çocukluk çağındaki arzuladığı kahramanı olmaya lakin ölerek ulaşabilmiştir. Bu aslında sömürgeci Avrupa’nın gelecekteki hâline de bir göndermedir.
KALPAZANLIK YAPAN KİTAPLAR
André Gide Kalpazanlar’ı kitaplar, kahramanlar, muharrirler etrafında kurgular. Anlatıcı; kitaplar, metinler ortasında gezinir, yaşananları bu kitaplar aracılığıyla çözmeye çalışır. Kurgu içinde kurgu, okuru romanın yazılış sürecine ortak etme, öbür metinleri romana destek yapma (metinler arasılık) anlayışı romanda baskın yaklaşımlardır. Metinler ortası ilgiler romanın en tipik anlatım özelliklerinden biridir.
Bu çeşidin pek çok değerli yapıtı üzere (Don Kişot, Tristram Shandy, Madam Bovary vbg.) roman üzerine bir roman olan Kalpazanlar, klâsik roman anlayışı dışında bir roman kavramı oluşturmaya çalışan, cinsin özelliklerini, sorunlarını tartışan bir yapıttır. Kitap, anlatış, kurgu ve teknik olarak yenilikçi, deneysel bir romandır ve edebiyat, anlatma sıkıntılarının da tartışıldığı orijinal bir teknik arayışını yansıtır. Roman, edebiyatın temel problem yapılmasıyla kuramsal bir paha taşır. Romanın kahramanı Edouard birebir vakitte müelliftir ve Kalpazanlar isminde bir roman yazmaktadır. Roman içinde romanda sonuç olarak yapıtın merkezine roman problemleri oturtulur. Bu manada Kalpazanlar postmodern romanın özelliklerini bünyesinde taşımaktadır.
Kalpazanlar’da kurmaca ile gerçeklik ortasındaki hududa dikkat çekilir. Metnin yazılış süreci, anlatının ana sorunudur; muharrir, okura okuduğu metnin kurgusal olduğunu kabul ettirir, daima bakış açısı değişir, okurun beklentileri boşa çıkarılır, öykü içinde kıssa anlatılır, okura okuduğu şeyin gerçek değil bir oyun olduğu hatırlatılır. Metinde romanın yapısı, teorisi tartışılır, kısaca kurgu tüm sayfalara nakşedilir. Roman tipinin akımları incelenerek yeni bir roman tanımı yapılır. Bu manada romanın asıl değeri roman üstüne bir roman olmasıdır. Bütün bunların yanında bir çağ eleştirisi de romanın temel vurgularındandır.
KİTAPLARIN KÖRLEŞTİRDİĞİ KARAKTER: PROF. KİEN
Elias Canetti’nin Körleşme’si, “kitaplar” üzerine yazılmış başyapıtlardan biridir. Romanda kendine kitaplardan bir dünya kuran Peter Kien’in fildişi kulesindeki körleşme serüveni anlatılır. Vaktinin tümünü kitaplarıyla geçiren Peter Kien insanlardan uzaklaşır ve kitaplar onun için tek yol gösterici olur. Araç artık hedef hâline gelmiştir. Körleşmiş olan Kien kimseyi duymamakta, görmemektedir. Kitaplığı bir hapishaneye dönüşmüştür. Okur, muharrir, çevirir, yayınlar. Kendisini insanlardan tümüyle yalıtır. İnsanlara hiçbir sevgi beslememekte, kendisinden öteki hiç kimseyi sevmemektedir. Kitaplara o denli bir tutkundur ki bir vitrinde kitap izlerken, vitrinle onun ortasına giren çocuğa bile tahammül edemez. Ona nazaran kişi “öteki insanlardan uzaklaştığı oranda hakikate yaklaşır.” Yemeklerini bile çalışma masasında yer. Konutundaki yirmi beş bin kitabını korumak için tuttuğu hizmetçi bayan Therese ile evlenir. Bu evlilik daha çok kitaplar için gereklidir. Therese’nin kitaplarına sahip çıkacağını düşünür. Bir müddet sonra hizmetçisi Therese meskende denetimi ele geçirir, meskeni, kütüphaneyi yönetmeye başlar. Bu ilgiyi sürdürebilmesi için Kien’in elinde yalnızca “körleşme” silahı kalmıştır.
Romanda her türlü uğraşın araç olmaktan çıkıp gaye hâline gelince nasıl insanı hastalıklı hâle sürükleyebileceği örneklenir. Kien’in kitap sevgisi onu hastalıklı hâllere sürüklemiştir. İstikrarını yeterlice kaybeder kitaplara nutuklar çeker, diyaloğa girer. Kitapların harekete geçip onu dövdüğünü düşünür. Satırlar ve sayfalar, hepsi birden üstüne saldırmıştır. Onu sarsmakta, her yanına vurmakta, birbirlerine fırlatmaktadır. Olanca gücüyle kitabı yakalayıp kapatınca tüm harfleri hapsetmiştir. Artık katiyen özgür bırakmayacaktır. Kitabın içindeki harfler takırdamakta lakin mahpusta oldukları için dışarı çıkamamaktadırlar. Kien’i her yanını kan içinde bırakana dek döverler. Kien de onları ateşe atıp öldürmekle korkutur. Bütün düşmanlarından bu türlü bir öç almaktadır.
Elias Canetti’nin Körleşme’sinin kahramanı olan Kien de dünya edebiyatının en etkileyici bibliyofillerinden biridir. Don Kişot nasıl kitaplarla dünyayı okumanın imkânsız olduğunu gösteriyorsa, Körleşme’de de kitaplarla yaşanan hayat ortasındaki uçuruma dikkat çekilir. Kien kitaplardan kopup sokağa adım attığında apayrı bir gerçeklikle karşılaşır. Tıpkı Don Kişot gibi… İkisinin kahramanı da anti-kahraman ve mizah ögeleriyle, ironiyle oluşturulmuş romanlardır. Her iki karakter de deliliğin sonlarındadır. İkisini de kitaplar delirtir. İkisi de gülünç bir karakter olmasına karşın yaşadıkları pek önemli durumlardır. Canetti, tıpkı Don Kişot’ta olduğu üzere gerçeği abartarak, ona mizah ögesi katarak, bir anti-kahraman üzerinden gerçeği yine oluşturur.
KURMACANIN ÖGELERİNİ TARTIŞAN ROMAN: BİR KIŞ GECESİ ŞAYET BİR YOLCU
lBir obje olarak kitabı odak alan Italo Calvino’nun Bir Kış Gecesi Şayet Bir Yolcu romanı, okurların ve muharrirlerin dünyasını aydınlatmaya çalışır. Okur okuma anında müellifi, muharrir yazma anında okuru düşünürse kitap nasıl bir yönelime girer sorusuna yanıt aranır. Romanların kurgulanışının, okuma biçimlerinin bir parodisi olan roman, postmodern roman akımının sembol anlatılarındandır. Muharrir okur diyalogu, kesimli, birbirinden kopuk, karmaşık roman aslında bütün bunların kökenini sorgulamak için kurgulanmış bir örnek kitap görünümü stantlar.
Kurmacanın ögelerini tartışan roman, bir yandan da kurmaca olarak inşa olmaktadır. Başlangıçlardan oluşan bir roman yazmak isteyen müellif, farklı müelliflere ilişkin hayali başlangıçlar başlar ve bir mühlet sonra tümü farklı taraflara evrilir. Kıssa anlatmak merkezde olmak üzere, kurmacanın bütün ögeleri, başlangıçlar, bitirişler anlatımda gündeme gelir ve vakit zaman bunların parodisi yapılır. Tartışmalarda kimi romanın başlangıcını, kimi romanın sonunu önemser. Kimisi için ise kıymetli olan okumanın vaat ettikleridir. Tartışan bireylerden biri, benim için kıymetli olan kitabın sonudur, ancak gerçek, en son, karanlığa gizlenmiş olan kitabın seni götürmek istediği varış noktası derken, başkası ise, artık yalnızca havada kalan ve yolunu yitiren hikayeler olduğunu söyler.
Bir Kış Gecesi Şayet Bir Yolcu, roman okumanın keyfine ait bir romandır. Muharrir roman okumanın keyfine hiçbir vakit ulaşamayacaktır: “Çünkü bir tarafsızlık içinde okumayalı kaç yıl oldu? Yazmam gerekenle ortasında bağ kurmadan, oburlarının yazdığı bir kitaba şöyle bir teslim olmayalı kaç yıl oldu? Yazının kölesi olalı beri benim için okuma keyfi kalmadı.”
Bir Kış Gecesi Şayet Bir Yolcu romanındaki okuyucuyu okuma sürecine dahil etme, oyun ve deneysellik yaklaşımı, kesimli metinler, bir kıssanın yazılış sürecinin anlatımı üzere özellikler postmodern yaklaşımla örtüşmektedir. Çok seslilik, metinler arasılık, gelenekle kurulan bağ, parodi, ironi, pastiş yaklaşımları onu postmodern romana yaklaştırır. Romanda şahsen edebiyat ve edebiyat ortamı metnin ana problemi yapılır, romanın teorisi oluşturulur, yazınsal tavırlar tartışılır. Yazınsal anlayışlar anlatının merkezine oturur, poetik, kuramsal tartışmalar yapılır.
SELİM ROMANLARI OKUYA OKUYA SELİM’LİĞE ÖZENEN BİR DON KİŞOT: TUTUNAMAYANLAR
lOğuz Atay, Tutanamayanlar’da kitaplar üzerinden bir hayat inşa etmeye çalışan insanları gündeme getirir. Kitaplar üzerinden toplumun edebiyat anlayışı sorgulanır. Kahraman çok satan romanları, ucuz hisleri kullanan kitapları yazanları, okuyanları eleştirir. Tutunamayanlar, mektup, destan, müzik, günlük üzere kesimli yapısıyla avangard bir teşebbüstür ve roman geleneğinin bir kesimi olmamak emelini taşır. Yeni bir lisan, yeni bir anlayış geliştirmek, oluşturmak ve buraya Türkiye’nin ruhunu geçirmek ister. Dünyadaki roman ve sanat akımlarını çok âlâ takip eden Oğuz Atay romanında bunları gündeme getirirken, Türkiye’de yaşanan ideolojik roman anlayışının aksine dünya romanında yaşanan 1970’lerin avangard akımına yaslar. Tutunamayanlar romanlar üzerine bir romandır, kendi romanını arayan insanların romanı…
Romanın kahramanı Selim Işık, yalnızca şuurlu bir birey değil, tıpkı vakitte toplumsal olarak da ülkeyi değiştirmeyi amaçlayan biridir. Lakin ne kendini değiştirebilir ne de toplumu. Bu da onda derin bir hayal kırıklığı doğurur. Oğuz Atay neredeyse Selim Işık üzerinden kırılmışlığını, yalnızlığı anlatmaktadır. Kitap öncelikle ülkemizdeki aydınların pozisyonunu tartışır. Romana nazaran ülkemizdeki aydınlar toplumdan kopuk onları değiştirmeyi düşünen seçkinci bir tavır içerisindedir. Meğer bırakın toplumu değiştirmeyi, kendilerine bile dürüst değildirler ve kendi kendileriyle çatışırlar. Kayıp metinler peşindeki Turgut bir yandan da bir romanın kahramanı olmaktadır.
Tutunamayanlar’da Don Kişot şöyle yankılanacaktır: “Bana kitap kurdu, boş hayaller kumkuması, hayatın cılız gölgesi üzere sıfatlar yakıştırılabilir. Şövalye romanları okuya okuya kendini şövalye sanan Don Kişot’a benzetebilirsiniz beni. Yalnız onunla bir fark var aramda: ben kendimi Don Kişot sanıyorum. Kitaplardan, yaşantılarım için yararlanamadığımı ve kendimi bir biçime sokamadığımı da yüzüme vurabilirsiniz. (…) Yeni manalar veremiyorum sözlere. Ben Selim değilim Olric. Selim romanları okuya okuya Selim’liğe özenen bir Don Kişot olmaktan korkuyorum.” Turgut Özben ile Olric’in konuşmaları nasıl da Don Kişot ile Sanço Panza’nın konuşmasını hatırlatır.
HÜSN Ü AŞK’I TEKRAR YAZMAK: KARA KİTAP
Orhan Pamuk’un Kara Kitap’ı kitaplar üzerine bir kitaptır. “Âlemin bir kitap olduğu”, “hikâyenin kendisinden çok, öykü anlatmanın üzerinde durulduğu” bir dünyadan seslenir. Roman güya hiç kimsenin kendi olamayacağı kesin bilgisi üzerinden ilerler. Doğu-Batı aykırılığı, yakınlaşması ve ahengi postmodern yaklaşımlardan da beslenerek kitap simgesi üzerinden inşa edilir.
Kara Kitap tam bir ansiklopedik romandır. Bol bol gazete ve mecmua malumatları, siyasal ve toplamsal yaşama atıflar, geçmiş ve gelenekle hesaplaşma romanda değerli yer fiyat. Celal’in söylediği ve postmodern tavrın da temel vurgularından olan “bütün kitaplar üzere birer taklittir. Bu yüzden kendi adımla kitap yayınlamam” kelamı, bütün bir romanı kuşatır. Roman boyunca kitaplar, müellifler ve görüşler içinde geziniriz. “Dünyadaki bütün yazıların birebir kişi tarafından ya da tıpkı anda yazıldığını” düşünen kahraman Mevlâna’dan Edgar Allan Poe’ye, Neşati’den Buttfolio’ye geçer. Lakin aslolarak öykülerin, hayallerin insan omurundaki kıymeti vurgulanır. Hüsn ü Aşk, Mesnevi, 1001 Gece Masalları, Mantıkut Tayr, Niyaz-i Mısri Divan’ı, Vesiletün Necat üzere Doğu’nun temel metinleri yanında, Dante, Marcel Proust, Lewis Carroll, Coleridge, E.A. Poe üzere Batılı müellifleri iç içe anlatarak bütünlüklü bir fikir ortaya çıkarma peşindedir.
Orhan Pamuk bu romanda Doğu metinleri ile Batı metinlerini birlikte okuyarak romanının gereci yapar. Bütün bunları mukayeseli ve metinler ortası göndermelerle okuması romanı cazip kılar. Bilhassa kitabın da bir karakter olarak öne çıkması romanın enteresan yanlarından biri olur. Kara Kitap şu cümlelerle biter: “Çünkü hiçbir şey hayat kadar şaşırtan olamaz. Yazı hariç. Yazı hariç. Evet alışılmış, tek teselli yazı hariç.”
BİR KİTAP OKUDUM HAYATIM DEĞİŞTİ: YENİ HAYAT
Orhan Pamuk’un bir öbür romanı Yeni Hayat’ın merkezinde de “kitap” vardır. Romanda okuduğu bir kitapla hayatı değişen kahramanın sarsıntıları öykü edilir. Kahramanın kitapta bulduğu yeni bir hayattır. Kitaptan fışkıran ışık onun hayatını alt üst etmiştir. Önünde yeni ülkeler, yeni beşerler, yeni imajlar belirmiştir. Sonra otobüs seyahatleriyle kentlerden kentlere savrulur. Bu otobüs seyahatleri bir manada Bir Türkiye panoraması olarak ortaya konur. Fikir çatışmaları, Doğu ve Batı ayrımı, devlet ve halk çatışması, semboller üzerinden değişim olgusu, hayat, mukadderat, hayal, kimlik tartışmaları romanda yer alır. Pirler, katiller, örgütler, tarikatlar, sinemalar, romanlar içi içe geçer. Yeni Roman aslında bir arayış romanıdır. Bir kitaptaki bahtı arayışın romanı… Yol ve seyahatlerle hayatın manasını bulma serüveni… Kitabın belirlediği baht bir kaza ile sonuçlanacaktır: “Mehmet de kitabı okur okumaz bütün hayatının değişeceğini anlamış ve anladığı şeyin de sonuna kadar gitmiş. Sonuna kadar…”
Don Kişot’tan sonra kitap tutkunlarının maceraları, edebiyat dünyasında anlatılmaya devam eder. Bibliyofiller edebiyatın her vakit en kıymetli karakterlerinden biri olmuş, muharrirler kendilerinden evvelki kitapları aşmak, silmek ya da hizasında yer almak için kitapları, kitap tutkunlarını husus edinmişlerdir.