Geçtiğimiz haftalarda İran’ın Traktor grubu taraftarlarının stadyumda Azerbaycan Türkleri için anadilde eğitim talep etmesi gündeme geldi. İran’ın en büyük kentlerinden biri olan ve nüfusunun büyük çoğunluğu Azerbaycan Türkü olan Tebriz’in futbol kadrosu ya da bölge halkı için böylesi talepler yeni değil. Lakin Türkiye’de bu talebin yeniliği bazen gözden kaçabiliyor. Münasebetiyle İran’da anadilde eğitim talebini ve ülke yapısını konuşmak ufuk açıcı olabilir.
Washington Üniversitesi’nde toplumsal hareketler ve etnik kimlik münasebetleri üzerine çalışan Ramin Jabbarli ile bu sorulara cevap aradık. Jabbarli, İran’daki Azerbaycan Türklerinin içerisinde bulunduğu durumu anlatırken anadilde eğitimin ‘ülkedeki her lisan için tanınması gerektiğini’ lisana getirdi.
Türkiye’de sık sık tartışmalara neden olan bir hususa açıklık getirmek açısından bir tarif sorusuyla kelama başlayalım. ‘Azeri’, ‘Azerbaycanlı’ ya da ‘Azerbaycan Türkü’ üzere pek çok tanımla karşılaşıyoruz. Sizce bu sözler ne manaya geliyor? Hangi tarifi nerede kullanmak gerekiyor?
Bu tabirler sahiden de tartışmaya yol açıyor. Azerbaycan’da da Türkiye’de de bunu anlıyorum. Ancak insanların bir etnik kimliği var bir de ulusal kimliği. Etnik kimlik daha çok kültürel faktörlerle tanımlandığı için ‘Azerbaycanlı’ ya da ‘Azeri’ bunu tabir etmiyor. Türklük bizim için etnik bir kimlik: Beşerler orada ‘Azeri’ bile demiyor, bu oburlarının söylediği bir terim.
Lakin tıpkı söz, İran’da, Türkiye’de ve Batı’da daha farklı manalarda kullanılıyor. Türkiye’deki manası Batı’daki manasıyla tıpkı, yani Azerbaycan Türklerine ‘Azeri’ deniliyor. İran’da resmi tarihte ‘Azeri’ dendiğinde orada ‘Azerbaycan Türkü’ diye düşünülmüyor, Pehlevi lisanının [Orta Farsça] bir kolu olarak ele alınılıyor. Yani onların Türklüğünü biraz da reddederek bu söz kullanılıyor. O nedenle Azerbaycan Türkleri, Güney Azerbaycan’da ‘Azeri’ terimini hiç sevmezler. Zira bu terimi kullanmak onlarının kimliğini reddetmemek manasına geliyor: “Siz Türk değilsiniz, siz Pehlevi lisanının bir kolusunuz” üzere bir fikir akla geliyor. Daha çok mecburî asimilasyon siyasetinin tabirlere yansımasıdır bir manada.
Lakin Türkiye’de ve Batı’da dediğim üzere Azeri, ‘Azerbaycan Türk’üne işaret eder. Bu bahiste Batı bir tarafa fakat bilhassa Türkiye’de böylesi bir tanıma gerek yok. Beşerler Güney Azerbaycan’da kendilerine ‘Türk’ dediği için, etnik kimlik olarak da Türk demek daha hakikat olur. Aslında beşerler da söylediğim sebeplerden dolayı hoşlanmıyorlar bundan. Ama farklılaştırmak gerekiyorsa, örneğin ‘Türkiye Türkü’ yahut ‘Azerbaycan Türkü’ üzere kullanılabilir.
‘Azerbaycanlı’ kimliği ise o vatanda yaşayan rastgele bir beşerden bahsederken karşımıza çıkıyor. Yani bir ‘vatan’ bir ‘coğrafya’ terimi, etnik kimliği yansıtmıyor. Özetle etnik kimlik olarak ‘Türk’, ulusal kimlik olarak da ‘Azerbaycanlı’ daha uygundur.
‘İRAN’IN ÇOĞUNLUĞU AZINLIK’
İran’ın etnik dağılımına baktığımızda epey renkli bir tabloyla karşılaşıyoruz. İran idaresinin ülke içerisinde yaşayan halkalara ulusal manada nasıl bir yaklaşımı olduğunu söyleyebilirsiniz? İran hangi açılardan ‘çok kültürlü ve çok renkli’ hangi açılardan ‘tek renk’?
Gerçek, İran çok farklı etnik kimliğe, kültüre sahip çok renkli bir ülke. İstatistiklere nazaran hiçbir etnik küme tek başına yüzde 50’nin üzerinde değil, Farslar bile. O yüzden bir manada ‘ülke çoğunluğu azınlık’ diyebiliriz. Lakin etnik egemenlik var ve bu hâkim etnik küme ‘Fars’ demek. Bunun yansımasını biz pek çok alanda görüyoruz. Siyasete bakarsak İran’da siyasetçiler esasen Fars, valilerin etnik kimleri çoğunlukla Fars, ekonomik yatırımlar daha çok Farsların yaşadığı bölgelerde. Yalnızca iktisat de değil, sıhhat endeksine baksanız bile en düzgün, en fazla yataklı hastaneler tekrar birebir bölgelerde.
Yani gerçek manada ‘çok etnikli’ bir yapı olsa da biz orada ‘bir etnik grubun’ siyasi olarak, kültürel olarak dominant olduğu ve ülkedeki fırsatları kendisi için sakladığını görebiliyoruz. Sorun esasen bu ve bu yüzden de İran’da Fars olmayan etnik kimliklerin önemli biçimde toplumsal hareketleri var. İtiraz edip protestolar düzenleyerek bu ayrımcılığa son verdirmeye çalışıyorlar. O yüzden İran yapı olarak, demografik olarak çok renkli olsa da siyasi olarak, devletin kültür siyaseti yahut ekonomik siyaseti hiç de çok etnik ve renkli bir toplum için düzenlenmiş değil. Daha çok asimile etme isteği var ve bu tarafta çalışmalar yürütüyorlar. Örneğin Azerbaycan bölgesi yatırım yapılmadığı için yıllarca en çok göçmen gönderen bölge haline geldi.
Şii olmayanlara karşı da ayrımcılık kelam konusunu. Bayanlara karşı ayrımcılık var. Fars olmayan bayanlar daha da çok etkileniyorlar. O yüzden epeyce kompleks bir ayrımcılık var, tüm bu halkları, dini azınlıkları, bayanları da rahatsız eden bu. Kıymetli nokta şu, dini azınlıklar ülkenin yaklaşık %5’ini, etnik azınlıklar ise ülkenin yarısını oluşturuyor. Tüm bunlar toplumsal hareketlerin ortaya çıkmasına neden oluyor.
‘İÇ SÖMÜRÜ İLE KARŞI KARŞIYAYIZ’
Ülkede yaşayan en kalabalık halklardan biri de elbet Azerbaycanlılar. Bugün Azerbaycanlıların İran’daki pozisyonunu nasıl kıymetlendirebiliriz? Azerbaycan nüfusunun ne üzere sıkıntılarla karşılaşıyor, neler talep ediyorlar? Az evvel biraz bahsettiniz lakin açabilir misiniz?
Azerbaycan Türkleri ülkedeki en büyük çoğunluğa sahip azınlık (Farsları hariç tutuyorum elbette). Sayılarına dair farklı istatistikler var: İran nüfusu bugün 80 milyonun üzerinde ve Azerbaycan Türklerinin yüzde 20 ile yüzde 30 civarında olduğu düşünülüyor, bazıları bu oranı yüzde 40’a kadar çıkartıyor. Bu 25-30 milyonluk bir nüfus manasına geliyor.
İran’da etnik azınlıklardan yalnızca Azerbaycanlılar ülkenin hem merkezinde hem de sona yakın bölgelerinde yaşıyorlar. Batı Azerbaycan, Doğu Azerbaycan, Erdebil, Zencan, Hamedan, Kazvin üzere vilayetlerin haricinde Tahran’da da milyonlarca Azerbaycanlı yaşıyor. Öbür etnik kümeler için bu geçerli değil. Bunun getirdiği birtakım avantajlar var. Azerbaycanlılar tarih olarak İran’da siyasette önemli rol oynamışlar, demokratik siyasi cereyanların öncülleri olmuşlar ve bu devam uzun müddet etmiş.
Bu birebir vakitte Azerbaycan’ın yaşadığı coğrafyayla ilgili, bu ‘ağ’ hayli değerli. Ekonomik, siyasi ve tıpkı vakitte niyet olarak. Osmanlı’dan ve Kafkasya’dan gelen çağdaş fikir birinci Azerbaycan’a, sonra Azerbaycan’dan İran’a yayılıyordu. O yüzden Azerbaycanlılar tıpkı vakitte çağdaş niyetin de öncülleri olarak ortada olmuşlar. Örneğin meşrutiyetin kurulmasında Azerbaycanlıların rolü epey kıymetli. Bu daha çok Azerbaycanlıların Osmanlı’da ve Kafkasya’daki Azerbaycanlılarla birebir lisanı paylaşmaları ve bu bölgelerle ticari münasebetlerinin güçlü olmasından kaynaklanıyordu.
Şu anki durum bu türlü hiç değil. Azerbaycanlılar daha çok İstek Pehlevi periyodundan itibaren dışlandılar. Siyaset temsilcilik manasında da önemli bir sorun var, İran’ın içerisinde bu türlü bir temsiliyetimiz yok. Azerbaycanlı siyasete lakin ‘Azerbaycanlı üst kimliği’ olmadan siyasete katılabiliyor. Siyasette rol alırken de daha çok İranlı Şii kimliği ön planda kalıyor. Nüfusu on milyonu bulan biz Azerbaycanlılar için bu hiç yeterli bir durum değil zira onların haklarını savunmak için temsilcileri olması lazım.
Bu, 1925’te başlayan Pehlevi periyodunda de bu türlü oldu, 1979 İslam İhtilalinden sonra da bu gelenek devam etti. Şu anki durum da farklı değil, daha çok bir ‘iç sömürü’ ile karşı karşıyayız. Yeraltı zenginliklerinden tutun yatırımlara kadar pek çok ayrımcılık örneğini sıralayabiliriz.
Kültür olarak bizim müziğimize, oyunlarımıza ve lisanımıza olan yasağı da konuşmak gerekiyor. Düşünün Azerbaycan vilayetlerinde nüfusun yüzde 98-99’unu Fars olmayanlar oluşturuyor. Lakin tek bir tane bile Türkçe eğitim veren ne devlet okulu var ne de özel okul var. Yani bütün bunlar asimilasyon siyasetinin nasıl devam ettiğini gözler önüne seriyor. İslam İhtilali, ‘devrim’ ismini taşısa da tıpkı asimilasyon siyasetin sürekliliği gösteriyor.
Geçtiğimiz günlerde Tebriz’in futbol grubu Traktor tribünlerinin ‘Türk lisanında medrese, olmalıdır herkese’ tezahüratı büyük ses getirdi. Anadilde eğitim talebini siz nasıl değerlendiriyorsunuz. Bu manada İran’da ne üzere eksiklikler olduğunu düşünüyorsunuz?
Anadilde eğitimin kıymetini bugüne kadar birçok uzman, eğitimci ve psikolog araştırdı. Sonuç genelde anadilde eğitimin tüm açılardan faydalı olduğunu ortaya koyuyor. O nedenle insanların gelişmesi için, kendi kimliklerine sahip çıkabilmesi için olağan ki anadilinde eğitim alması lazım. Eğitim ve kültürün yanı sıra etnik eşitlik manasında da ehemmiyet taşıyor.
İran’da Farsça ve Ermenicenin eğitimi mümkün, Ermenilerin kendi okulları var. Ancak İran’da herkes yalnızca Farsça okumak zorunda. Bunun haricinde İran’da öbür bir eğitim lisanı yok. Bence bu her etnik kümenin hakkıdır. Beşerler kendi bölgelerinde yaşıyorlar. Şayet ortada bir ülke varsa orada o ülke herkesin ülkesidir. Oradaki kaynaklar, oradaki bütçeler… Bunlardan tüm etnik kümeler faydalanmalıdır, her kim olursa olsun.
Lakin söylediğim bu asimilasyon siyaseti açısından bu mümkün değil. Hal bu türlü olunca beşerler itiraz etmek için fırsat kolluyorlar. Bazen sokaklarda protesto şovları düzenliyorlar. Lakin bazen de stadyumlarda seslerini çıkartıyorlar. Örneğin Tebriz’in futbol kadrosu Traktor tribünleri ‘Türk lisanında medrese, olmalıdır herkese’ tezahüratı yapıyor. Beşerler farklı formlarda ve farklı yerlerde olsa da ayrımcılığa karşı seslerini lisana getiriyorlar.
Bu yalnızca kültürel boyuttaki ayrımcılığa karşı olan bir duruş. Farklı alanlarda, ekonomik ve siyasi ayrımcılıklara karşı da beşerler doğal ki direniyorlar. Azerbaycanlılar, ‘Güney Azerbaycan Ulusal Hareketi’ isimli toplumsal hareketle bu ayrımcılığa karşı uğraş ediyor.
‘HER HALKIN ANADİLDE EĞİTİM HAKKI VAR’
Başta da söylediğimiz üzere İran’da pek çok halk ve lisan yaşıyor. Ülke nüfusunun çok büyük bir kesiti Azerbaycan Türkçesi, Lurca, Beluçça ya da Kürtçe konuşuyor. Az evvel siz de lisan üzerinden her halkın birebir anadilde eğitim haklarına sahip olması gerektiğini belirttiniz. Bu hak taleplerinin hepsini ulusal çerçevede nasıl değerlendiriyorsunuz?
Evet haklısınız İran’da daha çok Farsça, Azerbaycan Türkçesi, Arapça, Beşuçça ve Kürtçe konuşuyor beşerler. Öteki etnik kümelerin lisanları de var (‘Diğer’ diyerek bahsettiğimiz etnik kümelerin bile nüfusları milyonları buluyor). Ben şöyle düşünüyorum, bu etnik kümeler kendi coğrafyalarında yaşıyorlar ve bir çok durumda onların lisanı de geri bırakılmış. Lisanın üzerine yatırım yapılırsa olağan ki lisan de gelişir. Örneğin Türkçe. İran’da Türkçe eğitim yasak olmasına karşın biz Türkiye’de ve Azerbaycan’da Türkçe’nin nasıl geliştirildiğini görüyoruz. O yüzden bizim lisanımız eğitim için halihazırda çok uygun bir lisan. Eğitim için kaynaklar da var. Bunun için Türkiye ve Azerbaycan’dan da yararlanabiliriz. Lakin yasaklar var. Sorun içerideki yasaklar.
Bu öteki etnik kümeler için de geçerli. İran’da Araplar yaşıyor ve Arap lisanından farklı lisanlara yapılan çevirileri, çevirileri biliyoruz. Epeyce gelişmiş bir lisan. Ancak öbür lisanlar de bunu hak ediyor. Gelişmiş olsun ya da olmasın insanların hakkı kendi lisanlarında eğitim almak ve o lisanı işleyebilmektir. Bunun örneği birçok ülkede var. Örneğin İsviçre’de birçok lisan birebir vakitte eğitim lisanı. Kanada da tıpkı halde. Afganistan’da bile okullarda farklı lisanlar öğretiliyor. Yanılmıyorsam Taliban bile o yapıyı değiştirmeyeceğini idaresi ele aldığında söyledi, fakat şimdiki durumun ne olduğunu, değiştirip değiştirmediklerini bilmiyorum. Düşünün Taliban bile bunu anlıyor! Hindistan’da da kimi örnekler var ve bu örnekler İran için daha uygun.
Anadilde eğitim aslında bir ülkenin aslında ekonomik gelişmesine de sebep olur. Zira beşerler anadilinde eğitim aldıkları sürece daha verimli bir eğitim alıyorlar. Bu nedenle ülkenin bilimine ve iktisadına katkısı da daha çok olacaktır. Bu bakımdan ben her halkın kendi anadilinde eğitim alma hakkına sahip olduğunu düşünüyorum. Tıpkı vakitte da etnik kümelerin birbirleriyle anlaştığı rastgele bir ortak lisanı hesaba katabiliriz, hatta bu İngilizce bile olabilir.
‘AYRIMCILIKLA HUZURUN TIPKI YERDE OLMASI İMKANSIZDIR’
Sizce kültürel ve siyasal manada daha huzurlu bir sistem İran’ın çok renkli yapısı ülkü içerisinde nasıl şekillendirilmeli?
Bugünkü İran siyasi ve toplumsal olarak birçok bahisten ötürü rahatsız. Siyasi olarak merkeziyetçi bir diktatörlük hakim. Üstelik birebir vakitte hakim bir etnik kümenin öteki kümeleri kendi çıkarı için kullandığı bir durum kelam konusu.
Tüm dünyada olduğu üzere İran’da da toplumsal hareketlerin kıymetli bir çoğunluğu kültür ve kimlik asıllı hareketler. Günümüzde beşerler kendine daha yakın hissettiği kimliğe yaklaşıyor ve o kimlik etrafında siyasi ve toplumsal olaylara katılıyor. İran için de bu bu türlü, örneğin Azerbaycan Türkleri, Beluçlar, Araplar, Kürtler ve diğer etnik kümelerin kendi toplumsal hareketleri var şu an ve istekleri merkeziyetçi hareketten farklı, etnik problemlerin çözülmesini istiyorlar. Muhalefetteki merkeziyetçiler olsun ya da şimdiki iktidardakiler olsun bunlara cevap verecek, tahlil yolları sunacak durumda değiller maalesef. Ve bu bu türlü giderse çok daha önemli problemlerle karşılaşacağız. Bugünkü sistem devrilse bile, biz sonrasına odaklanmalıyız. Değerli olan ihtilalden sonraki süreçte tüm bu ayrımcılıkların hepsi yüze çıkacak, hasebiyle evvel bunları halletmek lazım.
Huzurlu bir İran’dan bahsediyorsak bu çok kültürlü, çok etnik kümeli İran’ı resmen tanımakla ve onların siyasal olarak iştirakini kabul etmekle başlar. Onları inkarla başlamaz. Bugünkü vaziyet, daha çok muhalefette de merkeziyetçi ve Fars etnik dominantlığını kabul eden misal kanılar hakim. Bu bu türlü gitgide, İran’ın toplumsal ve siyasal olarak daha huzurlu bir yer olması mümkün değil. Toplumsal hareketlerin rolü burada değerli. En büyük etnik azınlık olarak Azerbaycan Türkleri, öbür kümelere da takviye veriyor. Geçtiğimiz yıl Arapların itirazlarına takviye olmak için Azerbaycan kentlerinde de protesto şovları düzenlendi. Hareketler lisana getirilen “Azadlık, adalet, ulusal hükümet” sloganıyla akılda kaldı.
Yani özetle, bu toplumsal hareketlerin gücüyle bugünkü muhalefetin de iktidarın da telaffuzunu değiştirmek mümkün. Bundan diğer bir yol olduğunu düşünmüyorum. O vakit İran çok kültürlü, çok renkli ve tıpkı vakitte da toplumsal ve siyasal olarak da huzurlu bir ülkeye dönüşebilir. Ayrımcılıkla huzurun birebir yerde olması imkansızdır.