Darbeye “gel gel” yaptılar, gelince de alkışladılar
Vakanüvis
Bugün 27 Mayıs…
Türkiye Cumhuriyeti tarihinde darbeler geleneğinin başladığı menhus günün, 27 Mayıs 1960’ın yıldönümü.
Siyasi kumpaslar, dış tesirler, kontra işler ve daha kaç insafsız, hayasız hadise; hepsi, hepsi bu kara günün etrafında öbeklenmişti.
Basın ise 27 Mayıs’a gelinirken de, 27 Mayıs’ta da, 27 Mayıs’tan sonra da bu işlerin ya faili ya da yapanların yancısı durumundaydı. Biraz yakından bakalım…
Milletle barışık iktidar, birilerinin kimyasını bozmuştu
1946’da çok partili hayata geçilmesinin akabinde, 14 Mayıs 1950 seçimleriyle iş başına gelen Demokrat Parti, 27 yıllık CHP idaresine son vermişti. Yeni iktidarın gerek özgürlükler gerekse maddi kalkınma alanındaki uygulamaları, bu siyasi takımın kısa müddette milletin sevgisini kazanmasına yol açmıştı.
Halk, bedellerine, geleneklerine ve en değerlisi dinî vecibelerinin ifasına hürmetkâr davranan DP’li yöneticileri bağrına basmıştı. Bu bağlamda yeni ibadethaneler yapmak, bakımsızları onarmak, devlet radyosunda Kur’an-ı Kerim okutmak, hele hele de ezanın Türkçe okunuşuna son vermek üzere uygulamalar, ülkede bir huzur iklimi oluşturmuştu.
Lakin iktidarın birinci beş yılının akabinde tek parti bölümünde halkın dertleri ramına kazanımları olan çevreler ile yeni yönetimin giderek “Bağımsız Türkiye” maksadını merkeze alan idare usulünden rahatsız olan dış odaklar, DP idaresini işbaşından uzaklaştırmanın hesaplarını yapmaya başlamıştı. Bunun için de kara propaganda, palavra haber ve çok sert tenkit bağlamında basının büyük bir kısmı “kullanışlı aparat” olmuştu.
Irak’taki darbeyle Menderes’e gözdağı
Muhalif basını oluşturan Ulus, Vatan, Akşam, Milliyet, Hürriyet ve Cumhuriyet gazeteleri ile Kim ve Akis mecmuaları, DP iktidarının – yeniden takviye olmayan ancak nispeten tarafsız kaldıkları – birinci birkaç yılı hariç her fırsatta muhalif tavır takınmışlardı. 1956 ve 57 yıllarında hükümet yönetimi yahut toplumsal hayattaki kimi aksaklıkları büyüterek vermeye başlayan basının yüklü kısmı, bir mühlet sonra “Böyle giderse…” tipinden kurmaca haberler yahut köşe yazılarıyla Demokrat Parti idaresine karşı “darbe” imasına başlamıştı. Bu noktada üniversiteler, sendikalar, emekçi, memur ve öbür çalışan kesitler de provokatif habercilik usulleriyle muhalif kısmı tahkim eden çevreler haline getirilmişti.
Bu sırada, 14 Temmuz 1958 tarihinde Irak’ta ordunun idareye el koyması ve eski idareden Kral II. Faysal, Prens Abdülillah ve Başbakan Nuri es-Said’in idam edilişi, Türk basınına aradığı “ima” fırsatını sağlamıştı. Gazeteler, “Halkın isyanı işte bu türlü sonuçlara neden olur” yollu yayınlar yapıyordu. Başbakan Menderes, birkaç vesileyle Irak’taki darbenin halkın yansısıyla değil dış odaklarca kurgulandığını belirtmişti.
İnönü’den “Büyük Taarruz” mitingleri
CHP Genel Lideri İsmet İnönü ve daha pek çok isim ise bu olaydan ders alınması gerektiğini söz etmişti. Bu tarihten sonra siyasi tansiyonu giderek arttıran CHP, 1959’un birinci baharında “Büyük Taarruz” ismi verilen propaganda seyahatlerine başlamış, Genel Lider İsmet İnönü, bazısının mahiyeti asla ortaya çıkartılamayan “olaylı geziler” gerçekleştirmişti. CHP etrafları, en fazla da “irtica” palavralarıyla hükümeti sıkıştırmaya çalışıyorlardı. İbadet hürriyetine dair en ufak bir gelişme bile CHP’li isimler ile basının büyük kısmının abartılı reaksiyonlarıyla karşılanıyordu. Kendisine karşı yürütülen yıkıcı muhalefetin farkında olan Adnan Menderes ise DP milletvekillerine yaptığı bir konuşmada “Tek parti yönetiminin baskıcı Matbuat Kanunu’nu bir tekme ile kaldırdık. Yarandık mı arkadaşlar? Her gün kalemi alıyorlar ellerine, bir Derviş Vahdeti edebiyatıyla, irtica edebiyatıyla bu memleketi baştan başa zehirliyorlar. Bunun sonu ne olacak? Cephaneliğin yanında mütemadiyen ateş oyunları yapmalarına ne vakte kadar müsaade edeceksiniz?”
Basın kanununda kimi değişikler yapan DP Hükümeti, basının peş peşe tekzipler yayınlamasını sağlayarak biraz nefes almaya çalışmıştı. Bu periyotta gazetelerde, “Bir CHP gazetesine alet olduk”, “18 Mart 1959 tarihli gazetemizde çıkan haber yalandır”, “İnönü’nün hesapları büsbütün yanlıştır” üzere başlıklarla tekzipler yayınlanır olmuştu.
DP’yi destekleyen “besleme basın”, CHP’yi destekleyen “onurlu basın”dı
Bilhassa CHP’nin yayın organı olan Ulus ve Ahmet Emin Yalman’ın Vatan gazetesinin iktidara karşı sergilediği çok sert muhalefet, bu yarışta geride kalmak istemeyen başkalarını de etkiliyordu. Basının büyük bir kısmı, kerameti kendinden menkul bir tasnife yönelmişti.
Bu çevreler, DP iktidarını tenkit eden her basın organını “onurlu” saymış, tenkit etmeyenleri ise “besleme basın” olarak aşağılar olmuştu. Başlarda DP’yi destekleyen fakat darbe sonrası cuntacıların safında yer alan gazeteci Bedii Faik de yıllar sonra o devri değerlendirirken, “Cumhuriyet’in sahibi Az Nadi sertleşince başkaları de sertleşti. Bunun sonucunda ‘Kim DP’yi tenkit ediyorsa o prestijli basın, kim tenkit etmiyorsa besleme basın olur’ havasına girildi.” demişti.
Ağaoğlu: Basına “4. Kuvvet” denilmesi yıkıcılığından ötürü olabilir
Demokrat Parti’de milletvekilliği yapmış Samet Ağaoğlu, “Arkadaşım Menderes” isimli kitabında, DP periyodundaki basına dair görüşlerini de söz etmişti. Ağaoğlu, “Demokrasilerde basın dördüncü kuvvettir” kelamına atıfta bulunup, DP iktidarı sırasında basının sergilediği tavra işaret ederek, şu sözleri kullandı:
“Bu kelam, basının toplumun fikirlerini, görüşlerini, sezişlerini, eğilimlerini belirten bir kanal olarak düşünüldüğü için mi; yoksa iftira, kirletme, yıkma vasıtası olarak görüldüğü için mi, araştırılmalı. Atatürk, ‘Basın hürriyetini tekrar basın hürriyeti sağlayacaktır’ dedi fakat çok geçmeden de bu hürriyeti kısmaktan kendini alamadı. İsmet Paşa da 1950’ye kadar basının üstünde Demoklesin kılıcını eksik etmedi. Bunlara karşılık Menderes’in on yılında mahkûm olmuş gazetecilerin sayısına bakıldığında, bu periyotta mahkûm olan gazetecilerin hepsi, yapmış oldukları hakaret nedeniyle bu duruma maruz kalmışlardır. Basının dostu olmasına karşın, dünyanın hiçbir demokrasisinde, hiçbir devlet ve siyaset adamı Menderes kadar haksız olarak gazetecilerin kurbanı olmamıştır. Meğer o periyotta Türkiye’nin en büyük gazetelerinden üçü (Hürriyet, Milliyet, Cumhuriyet), Menderes’in sahiplerine gösterdiği çeşitli kolaylıklarla kurulmuş ya da büyümüştü. Bunlardan birisinin oğlu (Nadir Nadi), babasının (Yunus Nadi) öldüğü gün Menderes’e telefon etmiş ve ‘Şimdiden sonra babamız sizsiniz beyefendi.’ diye ağlamıştır. Bu, tarihin gözünden kaçmayacak bir gerçektir. Basın, demokrasilerde ahlak prensipleri içinde çalıştığı vakit dördüncü kuvvet olabilir lakin bu prensipten mahrum bir basın ise tahrip yolunda birinci kuvvet olur.”
Darbe olunca etekleri zil çalan bir basın
Nihayet darbe gerçekleştiğinde ise basının kahir ekseriyeti de darbeye giden süreçteki yayın siyasetlerini artık büsbütün cuntacılara takviye haline getirmişlerdi. 1939’da çıkmaya başlayan Vatan gazetesi, başyazar Ahmet Emin Yalman’ın önderliğinde yıkıcı bir yayın yaptıktan sonra 27 Mayıs darbesini sevinçle karşılamıştı. O periyot Vatan’da yazan Oktay Akbal, darbe sonrası yazılarının birine, ”27 Mayıs Bayramı kutlu olsun” başlığını atmıştı. Gazete, 29 Mayıs tarihli nüshasına ise “Kurtuluş hareketi nasıl başladı?” manşetini çekmişti. Tıpkı biçimde Hürriyet gazetesi de gerek birinci sayfadaki haberleriyle gerekse köşe yazılarıyla askerî darbeyi olumlu bir gelişme olarak vermişti. Kurucusu Yunus Nadi (CHP milletvekili) olan Cumhuriyet, başyazarlığını Necmettin Sadak’ın (CHP milletvekili) yürüttüğü Akşam da darbeyi alkışlarla karşılayan öteki yayın organlarıydı.
Ulusal Birlik Komitesi’nden basına teşekkür
27 Mayıs sonrası Türk basınının cuntacılarla yakın alakası, yaptıklarını olumlamasının elbette bir art planı da bulunuyordu. Darbe sonrası birçok subay, DP iktidarının son yıllarında basının tenkit edici haber ve yorumlarının kendileri için teşvik edici bir tesiri olduğunu anlatmışlardı. Nitekim de 27 Mayıs darbesine giden sürecin son basamağında basının çok kıymetli bir rolü olmuştu. 27 Mayıs sonrası Ulusal Birlik Komitesi üyelerinin çabucak hepsi, verdikleri demeçlerde, bu hareket için esin ve fikirleri Türk basınından aldıklarını açıklamışlardı.
Cuntacılardan Orhan Erkanlı anılarında, “Bize ihtilali Akis mecmuası yaptırdı. Akis’i okuya okuya biz darbeyi yapık. Temelinde bize yürek veren iki değerli faktör vardı. Bunlardan biri basın, başkası de CHP ve İnönü’ydü.” diye yazmıştı.
Aslında Ulusal Birlik Komitesi de “tavrından ötürü basına müteşekkir olduklarını ve basını silahları olarak gördüklerini” söz etmişti.
Akademisyen Gül Tuba Dağcı, ilerleyen yıllarda kimi isimlerle yaptığı soruşturmada, “Darbenin gerçekleşmesinde basının tesiri var mıydı?” sorusunu yönelttiğinde şu yanıtları almıştı:
“Ahmet Gürsoy – DP milletvekili: ‘Basında komünistler vardı. Bunlar haber yoluyla DP’ye karşı atağa geçmişlerdi. Bu saldırmalar CHP işbirliğiyle yapılıyordu. Bütün bunlar memlekette bir buhran oluşturmuş, darbede tesirli güçler haline gelmişlerdir.’ Nilüfer Gürsoy – Bayar Celal Bayar’ın Kızı: ‘Kendi yayın organlarıyla devamlı olumsuz fikirler yayıyorlardı. CHP ve basın ortak bir çalışma içindeydi. Özellikle Akis ve Ulus.’ Burhan Ulutan – DP Devri Hazine Genel Müdürü: ‘1954’den sonra başta Ulus olmak üzere basın daima DP aleyhinde rol oynadı’.”
– Yrd. Doç. Dr. Ebru Gençalp Çil, “27 Mayıs 1960 Darbesi ve Başındaki Yansımaları”, Memleketler arası Darbe Sempozyumu, 26-27-28 Mayıs 2017
– Mehtap Şimşek, “27 Mayıs Darbesine Giden Süreçte Basın-İktidar İlişkisi”, Dicle Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, 2007
– Mehmet Korkud Aydın, “Basın Kaynaklarına Nazaran 27 Mayıs 1960’a Giden Süreçte Turan Emeksiz Olayı”, Memleketler arası Toplumsal Bilimler Araştırmaları Mecmuası, Aralık 2020