Türk demokrasi tarihi 27 Mayıs 1960’ta darbeyle tanıştı.
Tarihin kara lekelerinden biri olan ve milletin vicdanında yaralar açan darbenin üzerinden 62 yıl geçti.
AA’nın haberine nazaran; tarihe bir utanç vesikası olarak geçen 27 Mayıs 1960 ihtilaliyle Anayasa ve TBMM feshedilirken ülkenin başbakanı ve iki bakanı idam edildi.
DP, iktidarı kazanan birinci siyasi parti oldu
Takvimler 1960 yılını gösterdiğinde, Türkiye Cumhuriyeti 37 yaşındaydı. İktidarda, 10 yıl evvel ülkedeki tek parti evresine son veren Demokrat Parti (DP) bulunuyordu.
Başbakan koltuğunda 14 Mayıs 1950 ve 2 Mayıs 1954 seçimlerinden zaferle çıkan Adnan Menderes oturuyordu, Cumhurbaşkanı ise Celal Bayar’dı.
Türk demokrasisinin utanç tarihi
7 partinin katıldığı 14 Mayıs 1950’deki seçimlerde, DP birinci büyük zaferini kazanmış, yüzde 53 oy ve 416 milletvekili ile Meclis’e girmiş, CHP ise lakin 69 sandalye kazanabilmişti.
DP’nin birinci yıllarında yaptığı en kıymetli icraatların başında, Türkçe okunan ezanın tekrar Arapça okunmasına dair kanunun Meclis’e sunulup kabul edilmesi gelmişti.
İştirakin yüzde 88,63 üzere hayli yüksek bir oranda gerçekleştiği 1954 seçimlerinde, Türkiye Cumhuriyeti’nin en yüksek oyunu alarak iktidarda kalmayı başaran DP, birinci yıllarından itibaren sivil ve askeri kanadın muhalefetiyle karşı karşıya kaldı.
6-7 Eylül Olayları’nda halk sokağa döküldü
Selanik’te Atatürk’ün doğduğu konutun yanındaki Türk konsolosluğunun bahçesine atılan iki bombadan birinin patladığı, meskenin ve konsolosluk binasının camlarının kırıldığı haberi üzerine Ankara, İstanbul ve İzmir’de halkın sokağa dökülmesiyle 6 Eylül 1955’te başlayan “6-7 Eylül Olayları”nda, azınlıkların yaşadıkları semtlerde yangınlar çıkarılmış, kiliselere ve mezarlıklara akınlarda bulunulmuştu.
6-7 Eylül olaylarına ait Yassıada’da dava açılmasında en büyük rol, Fuad Köprülü’nün olmuştu.
27 Mayıs 1960 darbesinden yalnızca 8 gün sonra bir gazeteye röportaj veren Köprülü, 6-7 Eylül Olayları ile ilgili, periyodun Başbakan Yardımcısı Fatin Rüştü Güçlü ve Başbakan Adnan Menderes’i suçlayarak, “Bu müessif hadisenin baş tertipçisi ve müsebbibi şahsen Menderes’ti. Kıbrıs’ı fethetmek için bu biçimde bir yol takip etmeyi yanlışsız bulmuştur.” tabirlerini kullandı.
Atatürk’ün konutunun bombalanması palavrası
Atatürk’ün konutunun bombalanması hadisesinin de bir tertip olduğunu ileri süren Köprülü, “Bizzat tertipçisi Menderes’tir. Kendisine bu aklı yeniden Kıbrıs fatihlerinden Güçlü vermiştir.” argümanında bulundu.
Bu argümanlar üzerine, darbeden sonra Yassıada’da ivedilikle bir 6-7 Eylül Olayları davası açılmış ve Adnan Menderes ile Fatin Rüştü Güçlü, altışar yıl mahpus cezasına çarptırılmıştı.
DP’nin kurucularından ve Dışişleri Bakanı olan Fuad Köprülü ile epey uzun süren bir çekişme içine giren Güçlü, 1957 seçimlerinden sonra 25 Kasım 1957’de Dışişleri Bakanlığı koltuğuna oturdu. Fuad Köprülü’nün ferdî hasımlığı nedeniyle bu türlü bir röportaj verdiği ve Güçlü’nün mahkum edilmesini istediği sav edilmişti.
9 Subay Olayı
DP, 1957 seçimlerinde oy kaybetmiş olmasına karşın 424 sandalye kazanmayı başardı.
Seçimlerden kısa mühlet sonra yaşanan “9 Subay Olayı”, ordu içinde bir küme subayın hükümete komplo hazırlamak hatasından tutuklanıp yargılanmaları formunda gerçekleşti.
DP’nin iktidara gelmesinin akabinde bir küme subayın ordu içinde kurduğu örgüt, 1950’li yılların ikinci yarısında genişlemeye başladı. Hükümete yapılan ihbar sonucunda ortaya çıkan küme, DP iktidarına karşı darbe düzenlemek gayesiyle kurulmuştu.
9 Subay Olayı, yaklaşık 3 yıl İstanbul’da aktiflik gösteren, ordu içindeki bâtın örgütün kısa devirde zayıflamasıyla son buldu.
İstanbul ve Ankara’da sıkıyönetim ilan edildi
Türkiye’de 1946 yılında çok partili hayata geçilmesinin akabinde, 1950 yılında iktidara gelen DP, 10 yıl iktidarda kaldı. DP iktidarının son devirlerinde ülkede yaşanan tansiyon, vakit zaman şiddetle kendini gösterdi.
Muhalefet partisi CHP’nin Genel Lideri İsmet İnönü’nün kimi yurt seyahatlerinin engellendiği ve atağa uğradığı savları ortaya atıldı. Üniversite öğrencileri, hükümet aleyhine şovlara başladı.
İstanbul Beyazıt Meydanı’nda üniversite öğrencilerinin aksiyonu sırasında Orman Fakültesi öğrencisi Turan Emeksiz, seken bir kurşunun başına isabet etmesi sonucu hayatını kaybetti.
Emeksiz’in “polis kurşunuyla hayatını kaybettiği” istikametindeki haberler münasebetiyle olaylar daha da şiddetlendi.
Ülkede yaşananlar nedeniyle İstanbul ve Ankara’da sıkıyönetim ilan edildi. Ankara’da 5 Mayıs 1960’da bir öğrenci kümesi, “555K” yani “5’inci ayın 5’inde saat 5’te Kızılay’da” koduyla şov düzenledi.
Adnan Menderes, kendisine karşı hareket yapılan yere giderek hareketçilerin ortasına girdi. O sırada bir genç Menderes’in boğazını sıktı. “Ne istiyorsun?” diye sorduğu gençten “Hürriyet istiyorum.” karşılığını alan Menderes, “Bir başbakanın boğazını sıkıyorsun, bundan ala hürriyet mi var?” sözünü kullandı.
21 Mayıs’ta da Harp Okulu öğrencileri sokağa çıktı ve Zafer Anıtı’na kadar “sessiz” yürüyüş yaptı.
27 Mayıs’ta sabaha karşı idareye el konuldu
Olaylardan rahatsızlık duyulduğu savıyla Türk Silahlı Kuvvetleri içerisindeki kimi general ve subayların oluşturduğu 38 kişilik Ulusal Birlik Komitesi, “DP’nin ülkeyi gittikçe bir baskı rejimine ve kardeş hengamesine götürdüğü” münasebetlerini ileri sürerek 27 Mayıs’ta sabaha karşı idareye el koydu.
“Kardeş arbedesine meydan vermemek için Türk Silahlı Kuvvetleri, memleketin yönetimini ele aldı”
Kurmay Albay Alparslan Türkeş tarafından Ankara Radyosundan okunan bildiriyle “ihtilal” duyuruldu.
Bildiride şöyle denildi:
“Bugün demokrasimizin içine düştüğü buhran ve son müessif hadiseler münasebetiyle kardeş arbedesine meydan vermemek amacıyla Türk Silahlı Kuvvetleri, memleketin yönetimini ele almıştır. Bu harekata Silahlı Kuvvetlerimiz, partileri içine düştükleri uzlaşmaz durumdan kurtarmak ve partiler üstü tarafsız bir yönetimin nezaret ve hakemliği altında en kısa vakitte adil ve özgür seçimler yaptırarak idareyi, hangi tarafa mensup olursa olsun, seçimi kazananlara evre ve teslim etmek üzere girişmiş bulunmaktadır.”
Anayasa ve TBMM feshedildi
“Ülkenin gittikçe baskı rejimine götürüldüğü” teziyle Ulusal Birlik Komitesi tarafından gerçekleştirilen darbe sonrasında, bütün antidemokratik prosedürler devreye sokuldu.
Ulusal Birlik Komitesi, Anayasa ve TBMM’yi feshetti, siyasi faaliyetleri askıya aldı. Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan Adnan Menderes, hükümet üyeleri, DP’li milletvekilleri, Genelkurmay Lideri Orgeneral Rüştü Erdelhun ile asker ve kimi üst seviye kamu vazifelileri gözaltına alındı.
Adnan Menderes, tıpkı gün yurt gezisi kapsamında bulunduğu Kütahya’da Albay Muhsin Batur tarafından gözaltına alınarak Ankara’ya götürüldü ve daha sonra öteki tutuklu DP üyeleriyle Yassıada’da hapsedildi.
Bu tutuklamaların yanı sıra 235 general ve 3 bin 500 subay emekli edildi. 147 öğretim görevlisinin işine son verildi ve 520 hakim ve yargıç vazifeden alındı. Yassıada’daki yargılamalar, 14 Ekim 1960’ta başlayıp 15 Eylül 1961’de karara bağlandı.
İdam kararları oy çokluğuyla alındı
Toplam 19 evrakta toplanan davalar, “anayasayı ihlal” davasıyla birleştirildi. 592 sanıktan 288’i için idam istendi. Kararı açıklayan Yüksek Adalet Divanı, 15 sanığı idam cezasına çarptırdı.
Eski Cumhurbaşkanı Celal Bayar, eski Başbakan Adnan Menderes, eski Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Kuvvetli, eski Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın idam kararları oy birliğiyle alındı. Celal Bayar hakkındaki karar, yaş haddi nedeniyle müebbet mahpus cezasına çevrildi.
Eski TBMM Lideri Refik Koraltan, eski TBMM Başkanvekilleri Agah Erozsan, İbrahim Kirazoğlu, eski Tahkikat Kurulu Lideri Ahmet Hamdi Sancar, eski Tahkikat Komitesi üyeleri Nusret Kirişçioğlu, Bahadır Dülger, eski bakan Emin Kalafat, eski milletvekilleri Baha Akşit, Osman Kavrakoğlu, Zeki Erataman ile eski Genelkurmay Lideri Rüştü Erdelhun hakkındaki idam kararları ise oy çokluğuyla alındı.
31 sanığa müebbet mahpus
Ortalarında eski bakan, eski milletvekilleri, Tahkikat Kurulu üyeleri, İstanbul Valisi ile İstanbul Belediye Lideri’nin da bulunduğu 31 sanık hakkında ise müebbet mahpus cezası verildi. Sanıklardan 92 şahsa 20 yıl ile 6 yıl ortasında ağır mahpus, 94 şahsa de 5 yıl ağır mahpus cezası verildi. Başka sanıkların kimileri da kısa periyodik mahpus cezaları aldı, kimileri ise beraat etti.
Adnan Menderes’in idamı
Birçok yabancı ülke başkanı, idamların durdurulması için Cemal Gürsel başkanlığındaki Ulusal Birlik Komitesine tekraren davette bulundu. Bunun üzerine Komite, Celal Bayar, Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Güçlü dışındakilerin idam cezasını affetti. Celal Bayar’ın cezası, yaş haddi nedeniyle ömür uzunluğu mahpusa çevrildi. Fatin Rüştü Güçlü ve Hasan Polatkan 16 Eylül 1961’de sabaha karşı, o gün başarısız bir intihar teşebbüsünde bulunan Adnan Menderes ise İmralı Adası’nda 17 Eylül 1961’de sıhhat muayenesini yapan tabip heyetinden sağlam raporu alındıktan sonra saat 13.21’de idam edildi.
Yassıada, “Demokrasi ve Özgürlükler Adası” yapıldı
TBMM tarafından 11 Nisan 1990’da kabul edilen bir kanunla Adnan Menderes ve onunla idam edilen arkadaşlarının prestijleri iade edildi. Birebir kanun uyarınca Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Güçlü’nün naaşları, 17 Eylül 1990’da İmralı’dan alınarak devlet merasimiyle İstanbul Vatan Caddesi’nde yaptırılan anıt mezara taşındı.
27 Mayıs 1960 darbesinin akabinde 592 kişinin yargılandığı ve bu yargılamaların sonunda Başbakan Adnan Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Kuvvetli ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın idamına karar verildiği Marmara’daki Yassıada ise darbenin 60. yıl dönümünde Demokrasi ve Özgürlükler Adası ismiyle açıldı.
