Matt Haig, çağdaş İngiliz edebiyatının değerli isimlerinden biri olarak bilinir. Blue Peter Kitap Ödülü’nü kazanan ve Carnegie Madalyası’na üç sefer aday gösterilen Haig, çoksatanlar listelerinin de vazgeçilmez isimlerinden biridir. Üstelik yalnızca İngiltere’de değil, çevrildiği kırktan fazla lisanda de bu türlü bu.
3 Temmuz 1975’te doğar Haig. Sheffield’de, küçük bir bölgede büyür. Beşerlerle ortasındaki uyumsuzluk ta çocukluğunda başlar, yaşı ilerledikçe uyumsuzluğu da katlanarak artar. Yirmili yaşlarında depresyonu o denli bir noktaya ulaşır ki intihar teşebbüsünde bulunur.
Gözünde hiçbir şeyin pahasının kalmadığı bu günlerde tabibi ona her ne kadar ilaç ve antrenman reçetesi verse de onun ruhuna asıl güzel gelen şey yazmak olur. Ne vakit kendini içinden çıkmadığı bir karanlıkta hissetse oturup müellif; bütün ıstıraplarını, acılarını, yalnızlığını döker. Onu yazarlığa iten temel motivasyonlardan biri de zati bu olur.
Türkçedeki birinci kitabı ‘Ölü Babalar Kulübü’nden (2008) şimdiye kadar toplamda on bir yapıtı çevrilen Haig’in en son yayınlanan kitabı ‘İnsanlar’ geçtiğimiz günlerde raflardaki yerini aldı. ‘Zamanı Durdurmanın Yolları’, ‘Nevrotik Bir Gezegenden Notlar’, ‘Gece Yarısı Kütüphanesi’yle birlikte Domingo Yayınları etiketini taşıyan ‘İnsanlar’ın çevirmenliğini ise Elif Ersavcı üstlendi.
‘SAVAŞ, YANLIŞ SORUNUN CEVABIDIR’
Profesör Andrew Martin, dünyanın en güç matematik sorunu olarak kabul edilen ve 1859’da ortaya atılan Riemann hipotezini çözer. Dünya çapında bir ün ve servet pahasında bir ödül yalnızca bir kol aralığındadır lakin Martin o akşam bir yol kenarında çırılçıplak olarak uyanır. Küçük bir kazanın akabinde yeniden çıplak olarak kentte dolaşınca, gözaltına alınıp tedavi için hastaneye götürülür. Saatler sonra meskenine döndüğünde her şey olağanlaşmış üzere görünür ancak Martin ne gerçek düzgün bir şey hatırlar ne de insani durumlara doğal yansılar verir; büsbütün değişmiş üzeredir.
Martin’in Riemann hipotezini çözmesi, uzaydaki en gelişmiş medeniyetlerden biri olan Vonnadoryalılar tarafından tehlikeli bulunur zira dünyanın matematikte gelişmesini istemezler. Buna müsaade verirlerse, zati şiddete eğilimli olan insan cinsinin daha büyük sorunlar yaratacağını düşünürler. Bu yüzden Martin’i ortadan kaldırıp yerine çok da yetişmiş olmayan bir Vonnadoryalıyı geçirirler. Vazife son derece açıktır: Riemann hipotezinin ispatını yok et ve bunu bilen herkesi öldür.
Çabucak söyleyeyim; bu bir polisiye roman değil. Ortada çözülmesi gereken bir gizem var elbette fakat bu gizem “yabancının” üzerine değil, şahsen bir tıp olarak insanın, hatta çağdaş insanın üzerine heyeti; hem de bütün uygun ve berbat yanlarıyla.
‘BİLDİĞİNİ DÜŞÜNME – DÜŞÜNDÜĞÜNÜ BİL’
‘İnsanlar’, sekizinci kitap olsa da, Los Angeles Times’a verdiği bir röportajında bunun birinci kitabı olduğunu söyler Haig. Gerekçesiyse hayatında gizlidir:
Beşerler, Matt Haig, Mütercim: Elif Ersavcı, 296 syf., Domingo Yayınevi, 2022. Haig depresyonun ve intiharın eşiğinde olduğu günlerde kendini toplumdan soyutlamış, çabucak her şeyle ortasına uzaklık koyduğundan beşere da, insani bağlantılara de yabancılaşmıştır. Adeta öbür bir gezegenden Dünya’ya gelmiş üzeredir. Haig’deki bu yabancılaşma, ‘İnsanlar’ın çıkış fikrini oluşturur. Elbette işin içinde ne Profesör Martin vardır ne de matematik sorunları, hatta Haig müellif olmak isteyip istemediğinin bile farkında değildir. Lakin buradan edindiği his o derece gerçek ve etkileyicidir ki lakin bir Vonnadoryalının üzerine oturtulabilir.
Üstte ‘İnsanlar’ın polisiye olmadığını söylemiştik; şunu da söyleyelim: ‘İnsanlar’, bildik bir bilim kurgu da değil. Çıkış noktası her ne kadar aksiyonel bir maceraya kapı aralasa da Haig’in bunu işleyiş biçimi çok farklı. Beşere ve dünyaya yabancılaşmış bir canlının gözü bize bütün ezberlerimizi, hakikat bildiklerimizi sorgulatabilir ne de olsa. Haig bunu şu halde söz eder: “Bazen resme bakmanın en düzgün yolu birkaç adım geri gitmektir ve cinsimizin büsbütün dışında olan bir anlatıcıya sahip olmak, insan hayatına bakmak için atabileceğim en geri adımdı.”
Bir de bu adımın derinliğini belirleyen etmenlerin başında Vonnadoryalıların düşünme biçimi gelir: Vonnadoryalılarda her şey mantıklı ve rasyoneldir. Bu biçimde düşünerek oluşturdukları komünal hayatta vefata bile deva bulmuşlardır. Ayrıyeten dinleri, endişeleri, tutkuları yoktur. İşte bu türlü bir Vonnadoryalı, hisleriyle hareket eden, şiddete eğilimli insanların egemenliğindeki ilkel ve zayıf bir medeniyete geldiğinde en kolay şeyi bile ister istemez şaşkınlıkla karşılar.
‘DİL BİR MECAZDAN İBARET. HAKİKAT AŞKTADIR’
Haig’in “yeniden doğumunun” akabinde yaklaşık on yıl üzerine düşündükten sonra yazdığı ‘İnsanlar’ın en dikkat cazip kısımlarından biri, 97 husustan oluşan “Bir Beşere Tavsiyeler”dir sanıyorum. Haig, genelde kitaplarını kısa kısımlara ayırarak muharrir fakat bu kısım onun estetiğine nazaran biraz uzundur.
“14. Hayatında 25.000 gün olacak. Bunların bir kısmını unutamayacağın formda yaşadığından emin ol.
73. Kimse seni anlamayacak. En nihayetinde kıymetli de değil bu. Kıymetli olan senin kendini anlaman.”
Bu ve buna misal 97 unsur, her ne kadar kitabın kurgusuna içkin olsa da Haig aslında bunları yirmili yaşlarda intihar etmek üzere olan kendisine yazdığını söyler. Hatta 87. unsurda “Kendini öldürme. Dört bir yanın zifiri karanlık olduğunda bile kendini öldürme,” diye müellif.
Probleme bu perspektiften bakınca her şey daha bir manalı görünür.
Bir Vonnadoryalının hiç bilmediği bir gezegene gelip kendisine verilen buyrukları bile sorgulamasına yol açacak kadar müziği, şiiri, bir iki insanı ve bir köpeği “sevmesi” yazdırır bu hususları, zira “biliyorsunuz, şayet karanlık bir yerdeyseniz, vakit uzaydır ve onun içinde ilerlemeye devam edersiniz ve şayet gereğince uzun mühlet dayanabilirseniz, sonunda biraz ışık olacaktır”.
Bitirmeden şunu da söyleyeyim; Haig’in kimi kitapları sinemaya ve diziye uyarlanma evresinde. Bunlardan biri de ‘İnsanlar’. Hatta projenin senaristi şahsen kendisi ki bu daha da heyecan verici. Kitabı okuyunca ne demek istediğimi anlayacaksınız.
Son cümle de bir uzaylı tavsiyesi olsun:
“61. Şayet günün birinde nüfuz sahibi biri olursan insanlara şunu anlat: Bir şeyi yapabiliyor olmanız onu yapmanızı gerektirmez. İspatlanmamış teorilerde, öpülmemiş dudaklarda ve koparılmamış çiçeklerde bir güç ve hoşluk vardır.”