Amerika’nın ve dünyanın en saygın gazetelerinden biri olan The New York Times geçtiğimiz günlerde Haiti ile ilgili inanılmaz genişlikte bir belge haber hazırladı ve dünyanın her yerindeki okuyucularına duyurdu. Haberin özü, Haiti’deki Afrika kökenli köle tarım emekçilerinin 1791 yılında ayaklanıp Fransız idaresini devirmesi ve böylelikle kölelikten bağımsızlığa geçen birinci devlet olması lakin bu olaydan 20 yıl sonra bir Fransız donanmasının Haiti kıyılarına gelip “Ya bize para verirsiniz ya da bu adayı yine işgal ederiz” demesini, Haiti’nin tazminat ödemeyi kabul etmesini ve o tazminatın Haiti’nin bugüne kadar varan fakirliğinin en önemli sebebi olmasını anlatıyor.
Haiti’yi yalnızca Fransızlar soyup soğana çevirmemiş, 20. yüzyılın başında tıpkı işi bu defa ABD yapmış. Haiti’den çalınan servet, örneğin Paris’in sembolü Eyfel Kulesi’nin inşaatına kadar yaramış. The New York Times bu haber için dört kişilik bir grubu 1 yıl boyunca çalıştırmış. Gazetenin haberi, en başta Haiti olmak üzere dünyanın pek çok yerinde yankılandı. Haberde ismi geçen Fransız bankası Crédit Industriel et Commercial mevzuyu araştıracağını duyurdu bile. Haiti’nin makus talihini yenmeye bu haberle birlikte başlayabileceği yorumları yapıldı.
HAİTİLİLERİN ÖZGÜRLÜĞÜ NEYE MAL OLDU?
Dünya, başını en yoksul uluslardan biri olan Haiti’ye çevirdiğinde, ülkenin bitmek bilmeyen acılarına yönelik duyduğu sempati, çoklukla yolsuzluk ve makûs idare hakkında azarlamaları ve vaazlarıyla gölgeleniyor.
Kimileri, Haitililerin Fransız köle sahiplerini nasıl devirdiklerini ve 1804’te “modern dünyanın bir köle isyanından doğan birinci ulusu” olarak bağımsızlık ilan ettiklerini biliyorlar. Fakat yirmi yıl sonra, Fransız savaş gemileri, özgürlüklerini kanla ödeyen halka ültimatom vererek geri döndüklerinde olanların öyküsünü çok az kişi biliyor; “Ciddi ölçülerde nakit parayla bize tekrar ödeyin yahut savaşa hazırlanın.”
Kuşaklar boyunca köleleştirilmiş insanların torunları, eski köle efendilerinin torunlarına okullar, yollar, klinikler yahut canlı bir iktisat inşa etmek için kullanacakları parayla ödeme yaptı.
Yıllardır, New York Times gazetecileri Haiti’nin çektiği ezaları ele alırken bir soru havada asılı kaldı; “Ya ulus neredeyse doğumundan beri dış güçler, yabancı bankalar ve kendi başkanları tarafından yağmalanmadıysa?” Bir ulus inşa etmek için daha ne kadar para gerekebilirdi?
Bir yıldan fazla bir müddettir, The Times muhabirlerinden oluşan bir grup, bu soruyu yanıtlamak ve Haitililerin özgür olmasının neye mal olduğuna dair bir sayı belirlemek için üç kıtadaki arşivlerde, kütüphanelerde çürüyen uzun vakittir unutulmuş dokümanları aradı. İşte bu hafta ortaya çıkan bir dizi öyküden çıkarımlar…
HER ŞEYİ BAŞLATAN İKİLİ BORÇ
1825’te toplarla dolu bir Fransız savaş gemisi Haiti başşehrinin limanına girdiğinde, Kral X. Charles’ın bir elçisi karaya çıktı ve şaşırtan bir talepte bulundu. Fransa, köleleştirdiği insanlardan tazminat istedi.
Olağanda yenilenler tazminat ödeyenlerdir, kazananlar değil. Yalnızca on yıl evvel Fransa güçleri, Haitililer tarafından da mağlup edilen İmparator Napolyon’un başarısız askeri kampanyalarından sonra Avrupalı komşularına bunları ödemek zorunda kalmıştı. Lakin Haiti dünyada neredeyse tek başınaydı ve hiçbir güçlü müttefiki yoktu. İşgal edilmekten korktu ve öbür uluslarla ticaret yapmaya istekliydi, bu yüzden ödemeyi kabul etti.
Talep, Haiti’nin ödeyebileceğinden çok daha fazla, 150 milyon Fransız frangıydı. Böylelikle Fransa, Haiti’yi ödemeye başlaması için bir küme Fransız bankasından kredi almaya zorladı. Bu durum, ikili borç olarak bilinmeye başladı.
‘BORÇ YOLUYLA YENİ SÖMÜRGECİLİK’
The Times, Haiti’nin 64 yıl boyunca yaptığı her ödemeyi takip etti. Toplamda, bugünün dolarına yaklaşık 560 milyon dolar eklediler. Haiti’nin Fransa’dan bağımsızlığı hakikaten ne kadara mal oldu? Times muhabirlerinden oluşan bir takım, bir sayı belirlemeye çalıştı. Fakat Haiti’nin kaybı, sırf Fransa’ya ve dış borç verenlere yıllar içinde ne kadar ödendiğini toplayarak ölçülemez.
Atlantik boyunca denizaşırı bir banka kasasına gönderilen her frank, Haiti’nin çiftçileri, çalışanları ve tüccarları ortasında dolaşmayan yahut köprülere, okullara, fabrikalara yatırılmayan, ülkenin zenginleşmesine imkan vermeyen paraydı.
Muhabirler, birkaç asırlık binlerce sayfalık arşiv dokümanlarını inceledikten ve dünyanın önde gelen 15 ekonomisti ile istişare ettikten sonra, Fransa’ya yapılan ödemelerle vakit içinde Haiti’nin ekonomik büyüme kaybının 21 milyar dolardan 115 milyar dolara kadar olduğunu hesapladı. Bu, 2020’de Haiti iktisadının sekiz katı büyüklüğünde bir ölçü.
The Times muhabirlerinin konuştuğu ekonomistlerden biri olan Thomas Piketty, bunu “Borç yoluyla yeni sömürgecilik. Bu tahliye, devlet inşa sürecini büsbütün bozdu” diye açıkladı. Ve bu yalnızca başlangıçtı. İkili borç, ülkeyi 100 yıldan fazla bir mühlet tıkayan bir borç döngüsüne itti.
Crédit Industriel et Commercial
SIRF İSMİ ULUSAL OLAN ‘ULUSAL BANKA’
Fransız hükümeti tazminat talebiyle Haiti’yi baltaladı, lakin daha sonraki yıllarda Fransızlar Haiti’ye farklı bir taktikle yaklaştı; bir iş ortağının uzanmış eli. İkili borca bağlı yarım yüzyıllık ezici ödemelerden sonra, Haitililer sonunda ülkenin kendi ulusal bankasına, Avrupa’da demiryollarını ve fabrikaları finanse eden bir kuruma sahip olacağı haberini kutladılar.
Ancak Haiti Ulusal Bankası yalnızca ismen Haiti’ydi. C.I.C. olarak bilinen Paris merkezli bir banka olan Crédit Industriel et Commercial ve yatırımcılarının bir yapıtıydı. Haiti’nin ulusal bankasını Paris’ten denetim ettiler ve Haiti hükümetinin yaptığı neredeyse her süreçten kurul aldılar. The Times tarafından ortaya çıkarılan özgün kayıtlar, Crédit Industriel ve yatırımcılarının Haiti’den on milyonlarca dolar çekip ülkeyi daha fazla krediyle boğduğunu gösteriyor.
Haitililerin bir şeylerin yanlış olduğunu anlamaları birinci kutlamalardan sonra uzun sürmedi. Haitili bir ekonomist, “Tükenmiş bir kamu hazinesini kurtarmaya geldiğini tez eden bir bankanın işe, para yatırmakla değil bedelli her şeyi geri çekerek başlaması komik değil mi?” diye yazmıştı.
ABD HAİTİ’YE PARA KASASI ÜZERE DAVRANDI
Amerikan ordusu 1915 yazında Haiti’yi işgal ettiğinde, resmi açıklama Haiti’nin kendi haline bırakılamayacak kadar yoksul ve istikrarsız olduğuydu. Dışişleri Bakanı Robert Lansing, işgali “anarşiyi, vahşeti ve baskıyı” sona erdirmeyi amaçlayan bir uygarlaştırma misyonu olarak nitelendirerek “Afrika ırkına” yönelik küçümsemesini gizlemek için ise çok az uğraş sarf etti.
Lakin bir evvelki kış, küçük bir deniz piyadesi grubu Haiti’nin ulusal bankasına girip 500.000 dolarlık altını aldığında, öbür emellere dair ipucu da gelmişti. Altın, birkaç gün içinde bir Wall Street bankasının kasasındaydı.
Haiti’deki ABD güçlerini komuta eden general, yıllar sonra kendisini “kapitalizmin haraççısı” olarak nitelendirerek, “Haiti ve Küba’yı National City Bank çocuklarının gelir toplaması için uygun bir yer haline getirmeye yardım ettim” dedi.
National City Bank, Citigroup’un selefiydi ve Wall Street’teki öteki güçlerle birlikte, The Times tarafından incelenen onlarca yıllık diplomatik yazışmalara, mali raporlara ve arşiv kayıtlarına nazaran Washington’ı Haiti’nin ve maliyesinin denetimini ele geçirmeye zorladı.
Sonraki on yıllar boyunca ABD, parlamentoyu silah zoruyla dağıtarak, binlerce kişiyi öldürerek ve Haiti’nin karının büyük bir kısmını New York’taki bankacılara göndererek Haiti’de baskın güç oldu.
1915’te Haiti’ye giren ABD askerleri
ZORLA ÇALIŞTIRMA
Birtakım tarihçiler, ABD işgali sırasında Haiti için hastaneler, 800 mil yol ve daha verimli bir kamu hizmeti üzere somut kazanımlardan bahsediyor. Fakat birebir vakitte, askerlerin personelleri iplerle bağladığı, Haitililere fiyatsız yollar inşa ettirdiği ve kaçmaya çalışanları kurşuna dizdiği Amerikan zorla çalıştırma sistemine de işaret ediyor.
Amerikalı yetkililer tarafından hazırlanan ve The Times tarafından gözden geçirilen yaklaşık iki düzine yıllık rapora nazaran, on yıl boyunca Haiti’nin toplam gelirinin dörtte biri National City Bank ve bağlı kuruluşu tarafından denetim edilen borçların ödenmesine gitti.
Vakit zaman, Haiti’nin mali durumunu denetim eden Amerikalı subaylar, yaklaşık iki milyonluk ülke için halk sıhhatinden çok paralarının birçoklarını kendi maaşlarını ve harcamalarını ödemek için harcadı.
YOLSUZLUK
“Önce kendi kardeşleri, sonra da dış güçler tarafından ihanete uğradılar.” Bunlar, birçok Haiti uzmanı üzere ülkenin sıkıntılarının derinlere gömülü yozlaşma kültürünü kabul etmeden açıklanamayacağını söyleyen Haitili tarihçi Georges Michel’in kelamları.
Michel, “Bu, ferdî çıkarları için ülkesinin çıkarlarını satan bir Haitili yetkilinin hadisesi değil. Bunun neredeyse bir kural olduğunu söyleyebilirim.”
Haiti’nin başkanları tarihî olarak kendi çıkarları için ülkeyi yağmaladılar. Seçilmiş yasa koyucular radyoda açıkça rüşvet almaktan bahsettiler ve oligarklar az vergi ödeyerek çıkarlı monopollerin doruğunda oturuyorlar. Memleketler arası Şeffaflık Örgütü, onu, dünyanın en yozlaşmış ülkeleri ortasında sıralıyor.
1875 tarihli bir kredide, Fransız bankacılar yüzde 40 hisse aldı. Geri kalanların birçok başka borçları ödemeye gitti, geri kalanı ise tarihçilere nazaran ülkelerinin geleceği değerine kendilerini zenginleştiren yozlaşmış Haitili yetkililerin ceplerini doldurdu.
Yaklaşık bir yüzyıl sonra, kitapsever bir hekim olan François Duvalier cumhurbaşkanı seçildiğinde, ülkenin geleceği yeterli görünüyordu. 130 yıldan fazla bir müddettir birinci kere Haiti, sakatlanan memleketler arası borç yükünden kurtuldu. Bu, 1957’deydi. Sonraki 28 yıl boyunca Duvalier ve oğlu, yolsuzluk ve gaddarlıkla ün salmış bir diktatörlüğü paylaştılar. Profesyoneller ülkeyi terk etti. Çaresiz bir ülke daha da çaresiz hale geldi ve Duvalier ailesi yüz milyonlarca doları yağmaladı. Haiti tahminen de her zamankinden daha yoksuldu.
FRANSIZLARIN ANLATMADIĞI TARİH
İkili borç büyük ölçüde tarihe karıştı. Fransızlar, cetlerinin finansal sömürülerinden varlıklı bir formda yararlandı lakin bu, sınıflarda pek anlatılmıyor. The Times, Haiti’nin ikili borcu altında ödeme alan 30’dan fazla aile torunuyla konuştu. Birçok, bunu hiç duymadıklarını söyledi. Napolyon’un birinci karısının altıncı kuşak soyundan biri, “Bu, ailemin hiç bilmediğim bir parçası” dedi. Bu bir tesadüf değil. Fransa, geçmişinin bu kısmını gömmek için çok çalıştı.
Haiti’de bile, öykünün tamamı uzun vakittir bilinmiyordu. Daha sonra 2003 yılında, Lider Jean-Bertrand Aristide, Fransa’nın dayattığı borcu ifşa ederek ve tazminat talep ederek Haitilileri hayrete düşürdü. Fransa onu gözden düşürmeye çalışmak için süratle harekete geçti. Tazminatlardan bahsetmek, öteki eski kolonilerin hâlâ sömürü mirasından muzdarip olduğu bir ulus için telaş vericiydi. O sırada Fransa’nın Haiti büyükelçisi, tazminat talebini bir “patlayıcı” olarak hatırlıyor ve “Onu etkisiz hale getirmeye çalışmamız gerekiyordu” diyor.
Bay Aristide, alay konusu yaparak Fransa’nın borcu için kesin bir sayı bile önerdi. Lakin The Times, Haiti’nin uzun vadeli kayıplarının şaşırtan bir halde onun kestirimine yakın olduğunu keşfetti. Hatta fazla mütevazı bile olabilir.
2004 yılında Bay Aristide, ABD ve Fransa tarafından düzenlenen bir misyondan alma sırasında kendisini bir uçağa bindirilirken buldu. Amerikalılar ve Fransızlar, huzursuzlukla parçalanan Haiti’de istikrar muhtaçlığını öne sürerek hareketlerini savundular. Lakin vakit geçtikçe, öbür bir eski büyükelçi öteki faktörlerin de olabileceğini kabul etti.
The Times’a verdiği demeçte, Haiti cumhurbaşkanının birdenbire vazifeden alınmasının da onun tazminat davetiyle “muhtemelen biraz” ilgili olduğunu söyledi.