Teknolojinin gelişmesiyle birlikte, haber alma yolları da büyük oranda değişti.
Günümüzde haber içeriklerine büyük oranda dijital platformları aracılığı ile erişim sağlanıyor.
Basılı yayınlara olan talebin düşmesi nedeniyle, birtakım ülkelerde basılı eser dağıtımı da bitme noktasına geldi.
AA’nın haberine nazaran; birtakım ülkeler, Google ve Facebook üzere dijital platformların kullandığı haber içerikleri için, haber kuruluşları ve ajanslara telif ödemesinin yolunu açıyor.
Avustralya, Fransa, Almanya ve İspanya’daki düzenlemelerle yasal mecburilik kapsamına alınma çalışmaları ve son olarak geçen yıl Fransa’daki basın yayın kuruluşları ile anlaşan Google’ın bu platformlardan elde edeceği reklam hissesini paylaşmayı kabul etmesi, Türkiye’de de bu türlü bir düzenlemenin yapılmasını gündeme getirdi.
Bu kapsamda AA, telif düzenlemesi çalışmalarında öncülük üstlenmeyi planlıyor. Telif hukuku ve fikri mülkiyet mevzularında Türkiye’nin sayılı hukukçulardan Avukat Doç. Dr. Cahit Suluk, AA muhabirine basın yayın kuruluşlarını çok yakından ilgilendiren, ‘AB Hukukunda Basın Yayıncılara Tanınan Kontaklı Haklar’ konusuna ait açıklamalarda bulundu.
İlişkili hak kavramına vurgu
Suluk, ilişkili hak kavramının kıymetine işaret etti. Bunun yatırımcı manasına geldiğini belirten Suluk, kültür ve sanata yatırım yapan sinema üretimcileri, müzik üretimcileri, radyo televizyon kuruluşları olduğu üzere icracı sanatkarların da olduğunu ve bu şahısların irtibatlı haklardan yararlandığını anlattı.
“Matbu bitti, fiziki gelir gitti, geriye reklam kaldı”
Suluk, kültür-sanat alanında telif ve kontaklı haklarla ilgili mevzuların bütün dünyada 20. yüzyıl prestijiyle yasal tabana oturduğunu belirtti.
Lakin haber telifiyle ilgili rastgele bir düzenleme yapılmadığını aktaran Suluk, düne kadar haberlerin daima telifin dışında tutulduğunu vurgulayarak şu sözleri kullandı:
“Siz gazete, mecmua yahut radyo-televizyon kuruluşu olarak yatırımınızın dönüşünü, gazete, mecmua satarak yahut reklamdan alıyordunuz. Artık ne oldu? Matbu bitti, fiziki gelir gitti, geriye reklam kaldı. Reklamı da Google ve Facebook alıyor. Geriye sana ne kalıyor?”
AB ülkelerinde haber telifi konusu tartışılıyor
AB ülkelerinde ve ABD’de haber telifi konusunun tartışıldığını belirten Suluk, Avustralya’da bununla ilgili başka bir kanunun kabul edildiğini söyledi.
Bu bahiste bütün dünyanın harekete geçtiğini tabir eden Suluk, toplumun haber alma özgürlüğüne üstünlük tanındığı için haberin tarihi süreçte daima telif istisnası kapsamında değerlendirildiğini belirtti.
2013’de Almanya, 2014’de İspanya, 2019’da da AB’nin bir yönerge çıkararak habere telif hakkı tanıdığını, bu gelişmenin büsbütün dijitalleşmeyle ilgili olduğunu vurguladı.
“Fiziki baskı bitti, bitmek üzere”
Suluk, açıklamalarına şu tabirler ile devam etti:
“Çünkü gazete yahut radyo-televizyonlarda haber yapanlar, bu haberlerinin karşılığı geliri, aslında gazete-dergi satarak, fiziki gereç üzerinden elde ediyordu ve reklam geliri elde ediliyordu. Ben en son bir gazeteyi ne vakit satın aldığımı hatırlamıyorum işin doğrusu. Bu herkes için geçerli. Fiziki baskı bitti, bitmek üzere.
“AB, 2019 yılında, gazetelere, basın yayıncılarına ilişkili haklar tanıdı”
Geriye ne kaldı? Reklam geliri. Bu reklam geliri de dijital platformlar üzerinden oburlarının cebine gitti. Yani haber içeriği üretenler biraz yaya kaldı. Bu büsbütün teknolojik gelişmeyle ilgili. İşte burada yasa koyucu, yani AB, ‘Kuruluşları yasal olarak desteklememiz lazım, yoksa gazete kalmayacak, nitelikli haber ortaya çıkmayacak’ dedi. Zira bu işe yatırım yapan beşerler yahut şirketler vazgeçecekler. Bu nedenle AB, 2019 yılında, gazetelere, basın yayıncılarına irtibatlı haklar tanıdı.”
“AA’nın, Türkiye’nin birinci haber ajansı olarak bu işte öncü olması çok önemli”
Doç. Dr. Cahit Suluk, Avrupa’daki medya kuruluşlarının 2009’dan itibaren “haber telifi” hususuyla uğraştığını anlatarak, “Türkiye’de ise hakikaten de bir uyku hali var. Medya bu işin çok farkında değil. Yalnızca Anadolu Ajansı beni bu bahiste aradı ve onlar, ‘Biz bu hususta takviye talep ediyoruz’ dediler. Bununla ilgili benim epey uzun akademik bir makale çalışmam oldu ve bundan sonraki süreçte de mevzu gündeme gelecek diye görüyorum. Zira dediğim kriz kapıya dayandı, yani Türkiye’de de bu kriz var. Bu sıkıntının bir halde hukuksal bir tabana oturtulması gerekiyor.” diye konuştu.
AA’nın, Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci haber ajansı olarak bu işte öncü olmasının değerine işaret eden Suluk, şunları kaydetti:
“Çünkü haber içeriklerini aslında ajanslar üretiyorlar. Bu içerikleri alan gazeteler orada bir fikir personelliği yaparak kendi içeriklerini oluşturuyor ve işler bu formda yürüyor. Fakat bu artık ‘Para etmez’ hale geldi. Artık fiziki satış yapamıyorsunuz. Dijitalden de elde edeceğiniz gelirler, suyun istikametini değiştiren, Google ve Facebook üzere dijital platformlara gidiyor. Bu tam bir çıkmaz ve sahiden tüm dünyada bir gazete krizine yol açmış durumda. Türkiye’de de birebir, gelirin yüzde 80-90’ı Google ve Facebook’a, yani ‘haber toplayıcılar’ dediğimiz dijital platformlara gidiyor. Bunun bir halde çözülmesi lazım.”
“Dijital platformlar eşik bekçisi durumundalar”
Doç. Dr. Cahit Suluk, bir haberin Google, Facebook üzere platformlar aracılığıyla okuyucuya sunulma süreciyle ilgili şu bilgileri verdi:
“Google aslında haberi yayımlamıyor. Google, Facebook üzere news aggregator (haber toplayıcı) dediğimiz bu dijital platformların yaptığı şey, herkes dijitalde, bütün gazeteler ve mecmualar, siz dijitale yüklediğinizde, Google robotları çabucak bir işçiliğe başlıyor ve bu haber başlıklarını topluyor.
Başlıklarıyla birlikte, haberin kalbi diyebileceğimiz bir paragrafla (spot) haberin özünü ve fotoğrafı da alıyor. Bunu bir kaynaktan da değil üstelik, onlarca kaynaktan alıyor, okuyucunun önüne bunu sunuyor. Yani haberi sunuyor ve okuyucuya link veriyor. Bir kırpıntı yapıyor. Bu kırpıntıdan sonra da diyor ki ‘Haberin kaynağına gitmek istiyorsan şu linke git.’ Lakin AB’de 2016’da yapılan araştırmaya nazaran, okuyucunun yüzde 47’si bu news aggretorun web sayfasında kalıyor, yani haberin kaynağına gitmiyor, linke basmıyor. Bugün bu sayı daha da artmıştır.
Bu sefer doğal reklam verenler aptal değil, onlar da bunu bildikleri için herkes gidiyor Google-Facebook üzere yerlere bu reklamları veriyor, kaynağa gitmiyor. Kaynağa çok az sayıda, yüzde 10-20 kadar reklam düşüyor. Onların hissesi çok düştü, daha da düşecek. Yüzde 1-2’lere kadar düşebilir bu. Zira dijital platformlar eşik bekçisi yahut kapı bekçisi durumundalar. Haberi alıp bu halde sistematize edip nizama sokup bunu okuyucuyla paylaşınca, okuyucu da artık kaynağa gitme muhtaçlığı hissetmiyor.”
“Fransa bu sıkıntıyı yoluna koymuş oldu”
Suluk, Almanya, İspanya ve Avustralya’da bu mevzuda yapılan düzenlemelerin başarılı olmaması üzerine AB seviyesinde harekete geçildiğini lisana getirerek, AB’nin bununla ilgili bir yönergeye karar koymak durumunda kaldığını anlattı.
Ülkelerin bunu iç mevzuatına aktarması, meslek birlikleri kurmaları ve bu yeni hakları maddelerle bir arada hayata geçirmeleri gerektiğini tabir eden Doç. Dr. Cahit Suluk, şöyle devam etti:
“Fevkalade bürokratik bir yapıyı konuşuyoruz. Bu sistem AB seviyesinde tek elden yürütülmüyor. Ancak günün sonunda Fransa burada harekete geçti. 2019 Haziran ayında yürürlüğe giren yönergeyle ilgili ekim ayında süratlice kanunda iç mevzuat düzenlemesi yaptılar. Akabinde Google, ‘Ben yalnızca link veriyorum o da istisna kapsamında, kırpıntı yapmayacağım, isteyenler de gelsin bana müsaade versin fiyatsız, ben bunu yapmaya devam edeceğim’ dedi. Yani Almanya’da yaptığı üzere düzenlemenin altını boşaltmak istedi. Bunun üzerine Fransız rekabet otoritesine bir şikayette bulunuldu. Bu otorite, Google’ı masaya oturmaya mecbur bıraktı, ‘Bu rekabet ihlalidir’ dedi. Almanya’da da bu sineması görmüştük. Almanya rekabet otoritesi Google’ı haklı bulmuştu. Ancak Fransa’da Google, Fransız basın yayıncılarıyla gazetecilerle oturdu, bir muahede yapmak zorunda kaldı. 2021’in başında 3 yıllık, 76 milyon dolarlık bir mutabakat yaptılar. Bu mutabakatın içinde AFP yok. AFP daha yeni Google ile 5 yıllık bir muahede yaptı. Sayısı bilemiyoruz, orayı bilinmeyen tuttular. Bu halde Fransa bu sıkıntıyı yoluna koymuş oldu.”
“Fransa’daki uygulama emsal olacak”
Fransa’daki bu durumun emsal olacağına dikkati çeken Suluk, “Yani bir formda sorunun çözülmesi gerekiyor. Ya gazetelere veda ediyoruz ya toplumsal medya, halk haberciliğine dönülecek bütün dünyada, bu problem profesyonellikten çıkacak. Bu da demokratik toplumlar için, düzensizlik ve palavra haber manasına gelir. Zira medya değerli bir alan.” dedi.
Ülkelerin yasa koyucularının uygun bir sistem tasarımı yapması ve bu sorunun adalet istikrarı etrafında çözülmesi gerektiğine dikkati çeken Suluk, Türkiye’deki mevcut telif hukukunun haber telifi hakları için kâfi olmadığını söz etti.
Doç. Dr. Cahit Suluk, Türkiye’deki gazetelerin yahut haber dalının desteklenmesi gerektiğini lisana getirerek, aksi takdirde işin profesyonellikten çıkıp toplumsal medyada rastgele bir şeyler paylaşılmasına döneceği ihtarında bulundu.
Bunun çok “sancılı ve çetrefilli” bir süreç olduğunu anlatan Suluk, “Google-Facebook üzere dijital platformlar o denli büyükler ki artık ülkeleri sallıyor. İnternette bir şey yapmak istediğinizde bunlara muhtaçsınız bir istikametiyle. Başka tarafıyla de rakipsiniz gazete olarak. Yani dikeyde birbirinize muhtaçsınız yatayda ise rakip durumundasınız. Bu o kadar güç ki… Esasen o nedenle dijital gelirin tamamına yakını Google ve Facebook’a gitti. Dünya genelinde bu bu türlü.” diye konuştu.
“Türkiye’de de bir hazırlık var”
Suluk, hususun hafife alınacak bir problem olmadığını, pek çok ülkede buna ait kımıldamalar olduğunu belirterek, Türkiye’de de buna ait bir hazırlığın olduğunu anlattı. Burada sistem tasarımı yapılırken dikkatli yapılması ve türel rejimin de farklılaştırılması gerektiğine vurgu yapan Suluk, “Değilse sistem çalışmaz. Eski sistemde olduğu üzere taraflar birbirlerine dava açar, iş sürüncemede kalır. Sistemi, işi düşünmek gerekiyor.” dedi.
Doç. Dr. Cahit Suluk, Avrupa’da bu çalışmalar yapılırken 3 yıllık sürecin çok sancılı geçtiğini, bu işe en büyük muhalefetin ise telif hukuku akademisyenlerinden geldiğine işaret ederek, onların da klâsik olarak, haberi telif istisnası kapsamında gördüklerini kaydetti.
Haberin de eser üzere bir fikri eser olduğunun ve haberlerin de alıntılanabildiğinin altını çizen Suluk, “Ben Avrupa’daki telif akademisyenlerinin bilakis farklı düşünüyorum. Onlar eski ezberlerini devam ettirmek istediler. Yani ya basını yok edeceksiniz ya da dijital gelirden elde edilecek gelirden bir hissesi buraya vereceksiniz ve bunun hukuksal alt yapısını sistem dizaynını da yapacaksınız. Bunun diğer devası yok. Devletlerin gücü olmadan bunu yapamazsınız. Öncü olmaları gerekiyor.” tabirlerini kullandı.
“Gazetecilere de ek ödeme yapılması gerekecek”
Suluk, “Gazetecilere de fikir emekçisi olarak telif verilir mi Gazeteciler telif talebinde bulunabilir mi?” sorusuna, “Aslında AB’nin bu tasarladığı sistem gazete işverenlerine irtibatlı haklar tanıdı. Gazetelerin yahut bu işverenlerin elde edeceği gelirden de gazetecilere yani fikir emekçilerine bir hisse verilmesi öngörüldü. Yani bir para toplanacak ve bu paradan, gazetecilere de bir hisse verilecek. Bunun oranı üye ülkelere bırakıldı. Hasebiyle Türkiye’de bir sistem tasarımı yapılırken bunun dikkate alınması gerekiyor.” görüşünü lisana getirdi.
Patent hukukunda bir buluş yapan personele buluş-teşvik geliri ödendiğini, bunun yasal kapsama alındığını hatırlatan Suluk, bu mantığın telif hukukunda da çalışması gerektiğini söyledi.
Suluk, bunun çok az uygulanan bir sistem olduğunu aktararak, artık basın yayıncılara tanınan ilişkili haklarla bu sistemin de işleyişe geçeceğini ve “buluşçu işçi”ye yapılan ek ödeme üzere gazetelerde çalışan gazetecilere, fikir emekçilerine de ek bir ödeme yapılması gerekeceğini lisana getirdi.
Suluk, bu ödemenin işverene bir yük bindirmeyeceğini, paranın dijital platformlardan geleceğini de kelamlarına ekledi.