İklim değişikliği gezegenimizin ve insanlığın geleceği önündeki en büyük engelken insanoğlu olarak koşulları giderek daha fazla zorlaştırmaktayız. Üstelik ortaya çıkan öteki şoklar da insanoğlunun varoluş çabasına epey ziyan verici cinsten. İklim değişikliğine ek olarak global besin krizi ve buna bağlı açlık probleminin giderek derinleşmesini beklemek mümkün gözükmektedir.
Açlık sıkıntısının tahlili de öteki tüm sorunlarda olduğu üzere sebeplerin ortadan kaldırılmasına bağlıdır. Sıkıntının sebepleri ortasında ise global ısınmaya bağlı iklim değişikliği ve kuraklık üzere gayret etmesi kolay olmayan, tek tek ülkelerin gücünü aşan, memleketler arası kolektif eforlar gerektiren sıkıntılar olduğu kadar; iç çatışmalar, ülkeler ortası savaşlar, kaynak israfı ve korumacılık siyasetleri üzere problemler de bulunmaktadır.
SIRF İKLİM KRİZİ BİLE GEREĞİNCE KORKUTUCU
Global sıcaklıkların yükselmeye devam etmesi durumunda yağış tertiplerindeki değişiklikler, artan kuraklık ve ısı dalgalarının sıklığı, deniz düzeyinin yükselmesi, buzulların erimesi ve daha ağır doğal afet riskinin artması üzere riskler ortaya çıkmakta, bu durum da sırf maddi hasarlara değil birebir vakitte besin sistemlerimizin, hasebiyle dünya genelinde kalkınma süreçlerinin de ziyan görmesine sebep olmaktadır. Hükümetler Ortası İklim Değişikliği Paneli’ne (IPCC) nazaran önümüzdeki 30 yıl içerisinde besin sisteminin iklim değişikliğine karşı savunmasızlığı konusunda kâfi önlem alınmaması durumunda besin arzı ve besin güvenliği önemli formda tehdit edilecektir.
Gerçekten besin üretimi ve kalitesinde iklim değişikliğinin olumsuz tesirleri çoktandır deneyim edilmeye başlanmış durumdadır. IPCC global ısınma sebebiyle besin bölümünde üretkenliğin yüzde 21 daha düşük olduğunu, yüksek sıcaklıklar ve çok yağışların toprak sıhhatine ziyan verdiğini, artan karbondioksit düzeylerinin ise mahsullerin besin kalitesini azalttığını tespit etmiştir.
IPCC bilhassa soya, buğday ve pirinç üzere temel besin unsurlarının 21. yüzyıl boyunca azalacağını öngörmekte olup her on yılda bir yüzde 0,7-3,3’lük bir düşüş gerçekleşeceğini varsayım etmektedir. Bu sayılara ilaveten pirinç, mısır ve buğday randımanının ise global sıcaklık artışına bağlı olarak artan her derece başına yüzde 10-25 oranında düşebileceği hesaplanmaktadır. Bu noktada bahse bahis sayıların eser haricindeki toprak kalitesindeki bozulma üzere öteki kritik ve uzun vadede çok daha büyük tesirlere sebep olabilecek değişkenleri hesaba katmadığını hatırlatmakta yarar bulunmaktadır. Dünya genelinde tüketilen kalori ölçüsünün yüzde 80’den fazlasının pirinç ve mısır başta olmak üzere 10 mahsulden geldiğini göz önünde bulundurduğumuzda karşı karşıya olduğumuz riskin boyutunu anlayabilmekteyiz.
Tahlilin en korkutucu bulgularından bir oburu de kelam konusu risklerin besin bazında başkan üretici olan ülkelerde eş vakitli mahsul kaybının yaşanması riskini artırması olarak öne çıkmaktadır. Elbet bu durum global ölçekte besin güvenliğini tüm ülkeler için üzerinde düşünülmesi ve acil harekete geçilmesi gereken bir bahis haline getirmektedir. Bu bakımdan yapılan projeksiyonlara nazaran mevcut kaidelerin ve siyasetlerin sürmesi halinde global ölçekte bugün sekiz milyon olan açlık riskiyle karşı karşıya olan insan sayısının 2050’ye kadar 80 milyona ulaşması beklenmektedir. Bu tablo ülkelerin daima birlikte iklim krizini besin boyutuyla da ele almaları gerektiğini hatırlatmaktadır.
SAVAŞIN BESİN SİSTEMLERİ ÜZERİNDEKİ TESİRİ ÇOK AĞIR
Öte yandan iklim kriziyle baş etmenin zorluğunun yanı sıra Rusya-Ukrayna savaşının sebep olduğu şok dalgası ise bizlere global besin zincirinin iklim değişikliği ve başka şoklara karşı ne kadar dayanıksız olduğunu ispatlar niteliktedir. Rusya-Ukrayna krizinin tesirlerinin boyutunu anlayabilmek için her iki ülkenin de global besin kıymet zincirindeki yerine bakmamız kıymet arz etmektedir. Ukrayna ve Rusya dünyada ayçiçeği ve tohumlarının neredeyse yüzde 60’ını üretmekte olup global buğday ve arpa pazarının ise neredeyse yüzde 30’undan sorumlu pozisyondadır.
Birleşmiş Milletler Besin ve Tarım Örgütü (FAO) bahse ait yayımladığı araştırmada Orta Doğu, Afrika ve Güneydoğu Asya’da bulunan 50’den fazla ülkenin buğday ithalatlarının en az yüzde 30’unu Rusya ve Ukrayna’dan gerçekleştirdiğini, kelam konusu ülkelerin 26’sının muhtaçlık duydukları buğday tedarikinin yarıdan fazlasını Rusya ve Ukrayna’dan karşıladıklarını belirtmektedir. FAO tahlilinde ayrıyeten sadece savaşın, Rusya ve Ukrayna’nın ihraç ettiği eserlerde gerçekleşen fiyat artışlarının bir sonucu olarak kısa vadede global ölçekte mevcut sayıya ek olarak 7,6 milyon yetersiz beslenmiş beşere yol açacağını, uzun vadede ise bu sayının 8,1 milyona ulaşabileceğini iddia etmektedir.
Nisan ayında FAO tarafından yayımlanan besin fiyat endeksi de dikkatleri üzerine çekmiştir. Gerçekten FAO’nun endeksine nazaran besin fiyatları geçen yılın birebir vaktine nazaran yüzde 34 daha yüksek gerçekleşmiş olup üst üste üçüncü yılında da rekor kırmıştır. Savaşın devam etmesi durumunda ise tablonun daha da korkutucu hale gelmesi beklenmektedir. Bu bağlamda Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Antonio Guterres içerisinde bulunduğumuz süreci bir açlık kasırgası ve global besin sisteminin çöküşü olarak nitelendirmektedir. Mevcut duruma ait varsayımlarını paylaşan Dünya Besin Programı (WFP) ile Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komitesi (UNHCR) ise Ukrayna nüfusunun en az yüzde 45’inin savaşın bir sonucu olarak besin güvensizliğiyle karşı karşıya olduğunu hesaplamışlardır.
Savaşın besin sistemleri üzerindeki kısa vadeli tesirlerinin yanı sıra farklı emtialar üzerinden uzun vadeli tesirleri de son derece kritiktir. Hakikaten Rusya dünyanın en büyük doğal gaz ihracatçısı ve ikinci en büyük petrol ihracatçısıdır. Tarım kesimi özelinde tartışacak olursak doğal gaz gübre üretimi için çok kritik bir girdi niteliğindedir. O denli ki Rusya ve Ukrayna ortasındaki tansiyonun tırmandığı savaş öncesi devirde artan güç fiyatları Avrupa’daki kimi büyük gübre fabrikalarının kapanmasına sebep olmuştur. Öbür taraftan Rusya gübre ihracatı konusunda da global paha zincirinde kıymetli bir yere sahiptir. Bu kapsamda Rusya dünyanın en büyük azotlu gübre ihracatçısı, ikinci en büyük potasyumlu gübre ihracatçısı ve üçüncü en büyük fosforlu gübre ihracatçısı pozisyonundadır. Rusya komşusu Belarus ile dünya gübre talebinin yaklaşık beşte birini karşılamaktadır. Hasebiyle Rusya’ya uygulanan yaptırımlar sonucunda gübre arzı konusunda sorunlar yaşanılacağını, bu durumun da toprak ve mahsul verimliliğini düşüreceğini söylemek mümkün gözükmektedir. Bu noktada pek çok ülkenin yaptırımlarla boğuşmakta olan ve önde gelen bir gübre ihracatçısı olan İran ile ticari bağlarını artırma arayışında olduğu yabancı basına yansımaktadır. Bu bağlamda fosil yakıt arzı konusunda Rusya’nın açığını kapamak için ABD’nin, hakkında çok sert konuştuğu Venezüella ile bağları yumuşatmasının akabinde misal bir tablonun gübre ticareti özelinde İran ile de gerçekleşmesi sürpriz olmayacaktır.
UZUN VADEDE DE TABLO GÜZEL GİTMİYOR
İklim değişikliğiyle uğraş bağlamında ülkelerin gerek kamu bütçelerindeki sıkışıklık gerekse de savaşın getirdiği ve tüm dünyayı yaptırımlar yoluyla tesiri altına alan eser tedarik zinciri belirsizlikleri Rusya-Ukrayna savaşı yakında sona erse bile tesirlerinin orta ve uzun vadeye yayılacağına işaret etmektedir.
En az gelişmiş ülkeler başta olmak üzere gelişmekte olan ülkeler yapısal olarak net besin ithalatçısı olma eğilimindedir. Münasebetiyle milletlerarası piyasada artan besin fiyatları bu ülkeler için işleri daha da kötüleştirecektir. Üstelik bu ülkeler ekseriyetle kendi hudutları içerisinde sadece birkaç gün yetecek ölçüde besin stokuna sahip bulunmaktadır. Azalan ziraî üretkenlik global ölçekte tüm ülkeleri Rusya-Ukrayna savaşı üzere ani şoklara karşı daha savunmasız hale getirmektedir.
Ayrıyeten gelişmekte olan ülkelerdeki kırılgan hane halkları, gelirlerinin daha büyük bir kısmını besin ve güce ayırmakta olup mevcut konjonktürdeki fiyat artışlarına daha çok maruz kalmaktadırlar. Bu durum hiç elbet kelam konusu ülkelerin kalkınma süreçleri için çok büyük olumsuzluk oluşturmaktadır. IMF tarafından yayımlanan şimdiki bir araştırmaya nazaran besin maliyetlerinin hane halkı harcamalarının yüzde 40’ını oluşturduğu Sahra Altı Afrika’da besin ve yakıt fiyatlarındaki artışların bir sonucu olarak borç oranlarında da önemli bir artış beklenmektedir.
NASIL BİR GELECEK TASARLAMALIYIZ?
Bahsettiğimiz tablo göstermektedir ki mevcut besin sistemlerimiz iklim değişikliğinin berbatlaşan tesirlerine karşı çok hassas durumdadır. Bu mevcut yapısı da onu savaş ve bölgesel tansiyonlar üzere dış şoklara karşı daha kırılgan hale getirmektedir.
Ukrayna’daki savaştan kaynaklanan tedarik zinciri şokları tesiri giderek artan iklim değişikliğinin sebep olduğu sayısız zorluğun yanı sıra besin sistemlerinin çökmesini önlemek için sürdürülebilir ve esnek besin sistemlerine muhtaçlığımız bulunmaktadır. Buğday, mısır ve pirinç üzere temel mahsullerin randımanının önümüzdeki yıllar içerisinde azalacağı varsayım edildiğinden besin üretiminin çeşitlendirilmesi global nüfusun beslenme gereksinimlerini karşılayabilmesini sağlamak için büyük ehemmiyet taşıyacaktır.
Dönüşümün başarılı biçimde gerçekleştirilmesi birebir vakitte sera gazlarını azaltmak için de fırsatlar sunmaktadır. Başka kirletici sanayi kollarından farklı olarak besin sistemleri için besin israfını azaltmak, ziraî ormancılığı teşvik etmek ve sürdürülebilir beslenme alışkanlıkları kazanmak üzere sürdürülebilir tahliller için ağır yatırım muhtaçlığı yahut teknolojik gelişime gerek bulunmamaktadır. Bu seçeneklerin tümü emisyonları azaltırken besin güvenliği ve biyolojik çeşitlilik üzere hususlarda da ilerlememizi sağlayacaktır. Hakikaten unutulmamalıdır ki günümüzde sera gazı emisyonlarının yaklaşık dörtte birini tarım ve arazi kullanımı oluşturmakta ve mevcut siyasetlerle tarım bölümünde sera gazları artmaya devam etmektedir.
Öte yandan birçok ülke temel besinlerin arzını büyük ölçüde kesebilecek tek bir savaş yahut hava olayı üzere şoklara karşı dayanıklılıklarını artırmak konusunda temel besinleri üretmek için finansal ve teknik takviyeye gereksinim duyacaktır. IPCC’ye nazaran gerekli bu dönüşümü destekleyecek yatırım düzeyleri yetersiz kalmaktadır. Rapora nazaran en büyük yatırım boşlukları tarım ve arazi kesimlerinde bulunmakta olup yatırımların mevcut düzeylerin 3 ila 6 katına kadar artırılması gerektiği hesaplanmaktadır.
Kısaca tüm ülkeler olarak acil bir harekete geçmememiz durumunda çok sayıda insan besin ile ilgili büyük sorunlarla karşı karşıya kalacak, ağırlaşan iklim kaideleri mahsullere ve hayvanlara ziyan verecek, hasatları yok edecektir. Bu sürecin sonunda ise iklim krizine ek olarak bir de besin krizimiz olacaktır. Bizden sonraki kuşaklara sağlıklı ve besine erişim imkânlarının olduğu bir dünya bırakmak bugün bizim elimizdedir.