Son birkaç yıldır Anadolu kentleri mutfak lezzetleriyle birbiriyle tatlı rekabet içinde. En güzel çiğköfte Adıyaman’da mı Şanlıurfa’da mı olur, en hoş kahvaltı Van’da mı Balıkesir’de mi yapılır, en âlâ etli ekmek Konya’da mı Kastamonu’da mı pişer, cağ kebabının memleketi Artvin mi Erzurum mu? derken o tatlı rekabet memleketin bir ucundan öbür ucuna kadar adım adım uzandı. Bu tatlı rekabette artık incir ve zeytinin anavatanı Aydın da haklı olarak yerini aldı.
BUĞDAY İNCİR ZEYTİN BİR ORTADA
Ünlü tarihçi Heredot’un “Gökyüzünün altındaki en hoş şehir” diye tanım ettiği Aydın, geniş ovalarıyla epey bereketli topraklara sahip. O denli ki Evliya Çelebi Aydın’ı tanım ederken dağlarından yağ, ovalarından ise bal akan bir kent diye anlatmış. Birçok medeniyete konut sahipliği yapan bu güzide kenti gezip dolaşmak için iki gün elbette kâfi değildi. Biz de bu yüzden “Yine gelelim mutlaka” diye kendi kendimize kelam vererek vedalaşabildik fakat bu hoş kentten. Bugüne kadar pek çok medeniyetin doğup büyüdüğü bu topraklar, 23 antik kentin görkemli tarihine konut sahipliği yapıyor. Ege’nin her vakit parlayan yıldızlarından olan Aydın’ın bereketli topraklarında başınızı çevirdiğiniz her yerde incir ve zeytin ağaçlarını görüyorsunuz. Adım başı birbirinden hoş çiçekler, şifalı otlardan yükselen mis kokular size eşlik ediyor. Büyük Menderes Irmağı’nın suladığı bu bereketli ovalarda üzüm, buğday, zeytin ve incir bir ortada yetişiyor. Buğdaydan elde edilen un, zeytinden elde edilen yağ, üzümden elde edilen pekmez, şifalı otlarından pişen yemekler bölgenin lezzet haritasını çıkarıyor. Toprağındaki bu zenginlik, halkının kültürel kimliğiyle ve geniş bir iklim coğrafyasıyla birleşerek mutfağında lezzetli tanımlara dönüşmüş. Güler yüzlü insanları, birbirinden hoş koyları, tatil beldeleri, el sanatları ve tarihiyle adeta bir yeryüzü cenneti olan Aydın, gastronomi manasında ülkemizin değerli bir potansiyeline sahip. Aydın Gastronomisi Kitabı da lezzetli ve sağlıklı yemekleriyle Ege’nin bir aynası olan Aydın’ın kültürel mirasını geniş kitlelere tanıtma ve gelecek kuşaklara aktarma fikriyle ortaya çıkmış. Kitapta pek çok kişinin emeği var. Aydın Valisi Sayın Hüseyin Aksoy’un önderliğinde hazırlanan kitap Adnan Menderes Üniversitesi Aşçılık Programı öğretim üyesi Dr. Emrah Köksal Sezgin, Esnaf Lokantası İşletmecisi Hayrettin Dincil, araştırmacı Havva Çetintürk ve Cansu Öztürk; gurme ve yemek araştırmacısı Ali Gökçen Adar, İzmir İktisat Üniversitesi Mutfak Sanatları öğretim üyesi Ahmet Güzelyağdöken, yöresel yemek danışmanı Azize Gülpınar ve İstanbul Gastronomi kurucusu, biyolog muharrir Sabriye Kocabalkan üzere kıymetli isimlerin bir yılı aşkın mühlet devam eden titiz çalışmalarıyla ortaya çıkmış. Kitap birebir vakitte Aydın’ın birinci gastronomi kitabı olma özelliğini taşıyor.
LEZZETLİ TARİFLER
Bilindiği üzere ülkemizde en uzun ömürlü beşerler Aydın’ın Nazilli ilçesinde yaşıyor. Bunun sırrı ise kitaba da giren lokal tanımlarda gizli. Mesela kitabın tanıtım gecesinde verilen yemekte birebir masayı paylaştığımız iş insanı Aydın Akyüzlü eşi Berna Akyüzlü ve üç çocuğundan yörenin sofralarında olmazsa olmaz tatlarının neler olduğunu hem öğrendik hem de onların mesken sahipliğinde denedik. İnciri zeytin yağında bekleterek tükettikleri banma ya da yöresel peynir içine doğranan taze soğan, yeşil biber, domatesle kahvaltı sofralarının vazgeçilmezi Cingen Pilavı, yoğurtlu kızarmış çıtır kuru biber çok beğendiğimiz lezzetlerdi. Son gün ise tattığımız pideler hele ki tahinli pidesi hem midemizi hem gönlümüzü fethetti. Zeytinyağlı enginarlı sofradan kalkıp dönüş uçağına yetişirken ise hala aklımız sofradaki enginarlı cevizli tatlıdaydı doğrusu. “Tarih boyunca bereketli toprakları üzerinde yaşayan, birçok kültürün tesirini taşıyan Aydın mutfağı; kendine mahsus yöresel lezzetlerini oluşturmuştur” diyen Vali Aksoy, toprağının zenginliğinin, Aydın’ın yemek kültürüne yansıdığını lisana getirirken baştan sona haklıydı. Zeytin ve incirin Aydın mutfağının mihenk taşlarını olduğunu söyleyen Aksoy’un verdiği bilgilere nazaran Aydın ili, zeytiniyle ülkemizin en büyük zeytin ve zeytinyağı üreticileri ortasında yer alırken, inciri ve kestanesiyle ülkemizde ve dünyada birinci sıralardaydı. Bu ortada yeniden Akyüzlü ailesinden öğrendiğime nazaran Kurtuluş Savaşı yıllarında tarlalarına buğday ekemeyen halk kestaneyi un haline getirip ekmek yapmış. Artık ise glutensiz olduğu için kestane unu yine istek görünce köylüler kestane ununu üretip ihraç etmeye başlamış. Bereketli topraklarında bizatihi pek çok ot, zerzevat ve meyve yetiştiğini anlatan Vali Aksoy ise Aydın Gastronomi Kitabı’nın bu potansiyelin keşfedilmesi, tanıtılması ve gelecek kuşaklara aktarılması açısından büyük ehemmiyet taşıdığını kelamlarına ekliyor. Kitapta başlangıçlardan çorbalara, salatalara, turşulara; etli sulu yemeklerden kavurmalara, kızartmalara, hamur işlerine, balıklara tatlılara kadar birçok özel yöresel lezzete yer verilmiş. Yağlı Kesik’ten Cingen Pilavı’na, Dalama Tandırı’ndan Kulak Çorbası’na, Nazilli Pidesi’nden Turp Otu Ekşilemesi’ne; Kedirgen Kavurması’ndan Kabak Karnıyarık’a, Ekmek Dolması’ndan Topalak Aşı’na kadar Aydın’ın yemek kültürünü yansıtan çok özel tanımların yer aldığı kitapta orjinal tanımların yanı sıra yemek öyküleri de anlatılıyor ve tam 117 tanım özel fotoğraflarla kitapta yer alıyor. Bu yaz farklı bir rota çizerek tatil yapmak isteyenlerin kesinlikle uğraması gereken bir kentin de Aydın olduğunu lisana getirelim ve bu iki günlük seyahatten dört hoş adresi sizlerle paylaşalım: Yolunuz açık, gönüller şen olsun!
Orta Güler’in fotoğraflarıyla ünlü olan antik kent
Aydın’a yolu düşenlerin kesinlikle ziyaret etmesi gereken adreslerden birisi de Unesco Dünya Kültür Mirası Listesi’nin gözbebeği Afrodisyas diyebiliriz. 2 bin yıllık kalıntıların yer aldığı kentin sokaklarındaki heykeller, yapıları ve doğasıyla hayli etkileyici. Bir gün uzunluğu bu kentte vakit geçirebilirsiniz. Kentin ortaya çıkış kıssası ise hayli değişik. Anlatılanlara nazaran 1958 yılında Kemer Barajı açılışı için bölgeye gazeteci olarak giden ve dönüşte yolunu kaybeden Orta Güler, bir köyden geçerken köylülerin tarihle iç içe yaşadığını görür. O denli ki heykellerin üstünde köylüler tavla oynamaktadır. Köyde yaşayan beşerler tarafından Roma sütunları ve mimari kesimleri ise hâlâ kullanılmaktadır. Köyde yer alan her türlü mimari yapı, Roma periyodu yapıtlarını de barındırmaktadır. Tarihi lahitler bile üzüm şırası süzmek için kullanılmaktadır ve köyün her yeri tarihi yapıtlarla doludur.
Orta Güler, şaşkınlık içinde bu hoşluklara baktıktan sonra köyün çeşitli yerlerinden onlarca fotoğraf çeker ve İstanbul’a döndükten sonra bu bölgeyi araştırmaya başlar. Ancak hiçbir bilgiye ulaşamaz. Çektiği fotoğrafları çeşitli kuruluşlara gönderir lakin beklediği ilgiyi bulamaz. En sonunda fotoğrafları Amerika’daki Times mecmuasına gönderir. Times, fotoğrafların renkli olanlarını çekmesini ister ve Orta Güler tekrar birebir köye giderek renkli fotoğraflar çeker. Bu yolla dünya basınına dağıtılan fotoğraflar bir anda büyük yankı uyandırır. Amerika’dan gelen arkeologlar Geyre’de araştırma yapmaya başladıklarında burasının Roma İmparatorluğu’na ilişkin, tarihi MÖ. 500’li yıllara dayanan ve ismini tanrıça Afrodit’ten alan Aphrodisias antik kenti olduğu anlar. New York Üniversitesi’nde Klasik Çağ Profesörü olarak misyon yapan Prof. Dr. Kenan T. Erim, 1961’de şahsi teşebbüsleri ile şahsen organize ettiği bir keşif ve hafriyat programı ile Afrodisias’ta çağdaş araştırmaların başlamasını sağlamıştır. Afrodisias Antik Kenti, Aydın ili Karacasu ilçesi Geyre Mahallesi’nde bulunmaktadır.
Eski yapılarıyla sinema platosu üzere bir köy: Eski Doğanbey
Ziyaret ettiğimiz köylerden birisi de Söke ilçe merkezine 22 km arada bulunan ve birinci yerleşim izleri MÖ 7. yüzyıla tarihlenen Eski Doğanbey köyüydü. 1924 yılındaki mübadele devrine kadar Rumların yaşadığı bu köy bugün Balkanlardan gelen göçmenlerin yerleşmesiyle Türk köyü haline gelmiş. Rum ve Türk mimarisinin şık örneklerini taşıyan köy, günümüzde mimari bir açık hava müzesini andırıyor. Son yıllarda yerli – yabancı dizi ve sinema çekimleri nedeniyle doğal bir sinema platosuna dönüşen köy, muhafaza altında olup, yeni yapılaşmaya müsaade verilmiyor.
Adnan Menderes’in dede konutundan demokrasi müzesine
Yolu Aydın’a düşenlerin görmesi gereken adreslerden birisi hiç elbet ki geçtiğimiz Ocak ayında Culhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından açılışı yapılan Aydın’ın Kocarlı ilçesinde kurulan Adnan Menderes Demokrasi Müzesi. Müze yalnızca idam edilen bir başbakanın öyküsüne değil birebir vakitte demokrasi tarihimize yanlışsız da kısa bir gezintiye çıkarıyor. Kısa metinlerle, fotoğraf, eşya ve evraklarla kurulmuş müzeye ilgi ise büyüktü. 1960 darbesi odasının da canlandırıldığı müzede Adnan Menderes’in eşi Berin Hanıma yazdığı mektupları görmek de mümkün. Müzede Adnan Menderes’in okul hayatı, okulu yarım bırakıp orduya katılması, aldığı istiklal madalyası, diplomaları, evlilik yüzüğü, başbakanlığı periyodunda yaptığı hizmetler de yer alıyor. Aydın Valisi Hüseyin Aksoy’un verdiği bilgiye nazaran müze binası İçişleri Bakanlığı tarafından Adnan Menderes’in dede konutunun kopyası örnek alınarak inşa edilmiş. Kısa müddette 40 bin ziyaretçisi olan müze tıpkı vakitte periyodun en uygun müzelerinden biri olarak da hafızamda yer etti.
Büyük İskender’in gözdesi
Priene’ye seyahat
Şehirciliğin ve kent planlamasının birinci örneği olarak anılan Büyük İskender’in gözdesi Priene görülmeye bedel. Sistemli caddeleri ve sokakları, ayakta kalmış binalarıyla Türkiye’de en uygun korunmuş antik kentlerden birisi olma özelliğini taşıyan bu antik kentte 200 yıldır devam eden kazılarla kentin değerli bir kısmı gün yüzüne çıkarılmış. Mimar Hippodamos’un planına nazaran kurulmuş olan kent, günümüz şehirciliğinin öncüsü kabul ediliyor. Kent, kamu binaları, sivil konutlar, ızgara kent planlaması üzere teknik detaylar barındırır, ziyaretçilerine antik periyot mimarlığının en hoş örneklerini sunuyor. Athena Tapınağı’nın yanı sıra, kutsal stoa, agora denilen pazar yeri, antik tiyatro ve kent planlaması, Priene’nin görülmeye bedel yerleri ortasında. Pausanias üzere antik Yunan kaynaklarına nazaran Thebaililerle karışmış olan İyonlar tarafından birinci olarak bugün bilmediğimiz bir yerde kurulan Priene, MÖ 4. yüzyılın ortalarında, Söke’nin Güllübahçe Turunçlar Mahallesi’nin batısında tekrar kurulmuş. Antik kente Söke ilçesinden özel araçla ulaşılabilir.