GÜLAY FAZİLETLİ
Kimi bilim insanları, bizim neslin o denli ya da bu türlü bir yeni pandemi yaşayacağını argüman ediyor. Geçen ay Nature mecmuasında yayınlanan bir araştırmada 2070 yılına kadar, potansiyel olarak beşerler ve hayvanlar da dahil olmak üzere memeliler ortasında 4 bin virüsün yayılabileceği açıklandı.
Bunu önlemenin bir yolu var mı? Bir pandemiye neden olabilecek her virüs etrafımızda bir yerde. Ya o bizi bulmadan biz onu bulmayı başarabilirsek! Virüsün bir adım önünde olup onu etkisiz hale getirmek mümkün mü?
Bu mevzuyla ilgili farklı projeler var. USAID (United States Agency for International/ ABD Milletlerarası Kalkınma Ajansı) 2009 yılında değerli bir proje başlattı; Predict! 200 milyon dolarlık bu program yeni virüsleri tespit etme, salgınları yönetme, insan-vahşi hayat ilgisini araştırma ve virüslerin insanlara nasıl geçtiğini araştırma konusunda çalışmalar yapmaya başladı.
2020’nin Ekim ayında Trump idaresi projenin finansmanını durdurdu. Kovid 19 pandemisi ile birlikte salgınlara karşı ne kadar hazırlıksız olunduğu ortaya çıkınca bu sefer Biden idaresi yeni bir keşif programını başlatmayı planladığını duyurdu: Deep Vzn (Discovery and Exploration of Emerging Pathogens). Deep Vzn’deki çalışmaların bir kısmı Predict’in bünyesinde gerçekleştiriliyor
Projenin maksadı, yırtıcı tabiatta potansiyel olarak tehlikeli patojenleri belirlemek, bu ‘tehlikeli’ arkadaşları laboratuvara getirmek ve hangilerinin bir sonraki pandemiyi tetikleyebileceğini belirlemek için deneyler yapmak. Beş yıllık programın bütçesi 125 milyon dolar.
Bir başka proje de Küresel Virome Project… Gaye tıpkı; virüsleri avlamak!
Üç projenin ana fikri, tabiattaki yüz binlerce virüsten oluşan bir katalog oluşturmak, hangilerinin insanları tehdit ettiğini belirlemek. En tehlikeli virüsler üzerine çalışan laboratuvarların sayısı da giderek artıyor.
YA VİRÜS FİRAR EDERSE…
Bir sonraki salgını önlemek için proaktif olma fikri elbette çok cazip. Lakin birtakım virologlar ve biyogüvenlik uzmanları bu cins programların münasebetinin destekçilerinin birçoklarının varsaydığından daha kuşkulu olduğuna inanıyor. Virüs avı samanlıkta iğne aramak aslında. Kimi bilim insanları viral keşfin müthiş bir fikir olduğu görüşünde. Bu çalışmaların bir sonraki pandemiyi önlemekte başarısız olacağını, tersine salgınları potansiyel olarak daha mümkün hale getirebileceğini savunuyorlar. Laboratuvarda bir virüs keşfetmek hayvanlara bulaşmasına neden olabilir, ezkaza ‘salıverilebilir’ ya da bir ‘silah’ olarak kullanılabilir diye düşünenlerin sayısı oldukça fazla. Sahiden ya yeni bir virüs laboratuvardan firar ederse… Ki rastgele bir salgına neden olmayan lakin laboratuvarlarda çalışanlara bulaşıp hastalanmalarına neden olan pek çok durumla karşılaşıldı.
Tüm dünyayı ilgilendiren salgınara neden olabilecek virüsleri keşfedip bunların genomlarını bir katalog haline getirme fikrinin ‘bazı’ kümelerin eline bir yemek kitabı manasına geleceğini söyleyenlerin sayısı hiç de az değil. O denli ya tanım elinizde, pişirin sunun, haydi artık afiyet olsun! Pandemiye yatkın virüslerin tespit edilmesi kötücül emelleri olanların elinde nükleer bir silah kadar tehlikeli olabilir mi nitekim? Kim bilir…
Kuşkuculara nazaran bir öteki risk de şu anda beşerler için tehlike oluşturmayan virüslerle çok fazla oynamanın, bir sonraki pandemiyi kışkırtabilecek olması. Nitekim de paradoksal bir durum.
BEN BU ERİĞİ FARKINDA OLARAK YİYORUM…
Mindful beslenme (bilinçli farkındalıkla beslenme), son birkaç yıldır giderek tanınan bir hale geldi. 2022’nin en öne çıkan yeme-içme trendlerinden biri olarak da karşımıza çıkıyor. Öncelikle şunu söylemekte fayda görüyorum; yeni çağ akımları ve uygulamaları, ‘an’da ol, ‘içsel seyahat yap’, ‘farkındalığını yükselt’ üzere klişeler her ne kadar özünde günahsız olsa da artık karikatürize bir hale geldi. Tekrar de madem trend bu, bağrıma taş basar anlatırım.
Kısaca Zen budizmine dayalı bir uygulama olan mindfulness, kendini sakinleştirmenin ve yeme alışkanlıklarını değiştirmenin bir yolu olarak giderek daha tanınan bir hale geldi.
Şuurlu farkındalıkla beslenme, şahısların yemekle ilgili duygusal farkındalığa ve yemekle ilgili duyusal farkındalığına odaklanan bir beslenme alışkanlığı. O denli kaloriyle, karbonhirdatla, yağla, proteinle bir ilgisi yok. Hedefi da kilo vermek değil esasen. Fakat bu formda yiyenlerin kilo vermesinin çok kolay olduğu argüman ediliyor. Asıl maksat, ‘an’ın ve yemeğin tadını çıkarmak, yeme tecrübesine bütün ‘mevcudiyetinizle’ katılmak. Aslına bakarsanız kilosu altın fiyatına zerzevat ve meyveleri yerken ‘an’da olmak pek de üzücü bir fikir olmayabilir.
Artık efendim bu trendde kişi neyi ne kadar tüketeceğini seçiyor, yeme tecrübesini takdir ediyor. Bu usul yemenin diyabetli bireylerin yeme davranışlarını değiştirmelerine yardımcı olduğunu savunan sıhhat uzmanlarının sayısı da epey fazla. Ancak ben bu türlü tam bir farkındalıkla yerim, kilolarımı da veririm üzere bir hayaliniz varsa yapılan araştırmalar farkındalıkla yeme ve kilo kaybı ortasında manalı bir münasebet belgeleyemedi.
Mindful beslenme ile ilgili verilen ‘altın’ kıymetindeki öğütler ise açıkçası biraz komik kaçıyor. “Bir kuru üzümü alın ve önünüze koyun. Bakın ve hissedin. Yükünü hissedin, yüzeyini inceleyin, koklayın, dokunduğunuzda ne hissettiğinize dikkat edin. Yavaşça yiyin ve yuttuktan sonra gözlerinizi kapatıp ne hissettiğinize bakın.”
Biz daha çok şöyle yapıyoruz: Pazara gidiyoruz tezgahın önünde fiyatlara bakıyoruz, biraz düşünüyoruz, sonra cüzdanımızı hissediyoruz işte o vakit tam ‘an’dayız. Almak istediğimizi değil alabildiğimizi alıp farkındalıkla konutumuza gidiyoruz.
BESİN ÖZGÜRLÜĞÜ…
Farkındalıkla beslenme trendini beğenmediniz mi? Yenisini verelim. Elimizde bir de gıda/ yiyecek özgürlüğü trendi var. Yıllar boyunca ne diyetler geldi geçti… Hepsinin ortak noktası da bir çeşit ‘yemek’ kısıtlaması gerektirmesi. Milyonlarca insan ‘ideal’ bedene sahip olacağım diye ne diyetlerin peşine düştü. Eksiksiz olma hevesi dert, depresyon ve yeme bozuklukları riskinde patlama yaşanmasına neden oldu.
Toplumsal medyada son günlerde sık sık kullanılan ‘yeme özgürlüğü’ terimi kulağa kötü gelmiyor. Bu diyet aksisi hareket, ne vakit, ne kadar ve ne sıklıkla yenileceği üzere katı kuralların bırakılmasını anlatıyor. Homidi gırtlak yiyin demek değil tabi. Bunun yerine sahiden zevk aldığınız yiyecekleri tüketirken suçluluk duymamayı, açlık-tokluk üzere bedensel sinyalleri takip etmeyi öneriyor. Besin özgürlüğü yiyeceklerin sizi denetim etmesi yerine, yediklerinizin denetiminin sizde olmasını hissetmek.
Ben ‘an’da olarak bir karpuz tüketeyim en güzeli…
SALGIN ŞİMDİ BİTMEDİ!
Yeni bir pandemiye hazır olma uğraşları devam etse de global Kovid 19 salgını şimdi bitmedi. Halk sıhhati uzmanları en az beş yıl daha Kovid 19 ile birlikte yaşayacağımızı söylüyor. Milletlerarası Bilim Konseyi’nin yeni raporu 2027 yılına kadar gerçekleşebilecek üç senaryodan bahsediyor. Rapor, halk sıhhati uzmanları, virologlar, ekonomistler, davranış bilimleri, etik ve sosyoloji uzmanlarından oluşan 20 kişi tarafından hazırlandı.
Birinci senaryo şöyle: Kovid 19’a karşı tam olarak aşılanmış şahısların yüzdesi global olarak yüzde 80’in üzerine çıkarsa birçok hayat kurtarılabilir ve yeni varyantların ortaya çıkma riski azaltılabilir. Bu durum, insanların ruh sıhhati, iktisat ve ülkelerin kalkınması için yararlı olabilir. Bu en optimist senaryoda bile koronavirüs ortadan kalkmayacak lakin yayılması yönetilebilir bir hale gelecek. Makûs haber ise şu; gittiğimiz yer orası değil.
İkinci senaryo ise şu: Aşılama oranları dünya çapında yüzde 70’in altında. Şayet bu oran artırılmazsa koronavirüs pek çok ülkede hastanelerin dolmasına neden olacak. Yüksek aşılama oranlarına sahip ülkelerde pandeminin akut kademesi sona ermek üzere olsa bile, dünyadaki milyonlarca kişinin tesirli bir aşıya erişimi yokken risk yüksek kalmaya devam edecek.
En berbat senaryoda ise tablo vahim! Raporun müelliflerine nazaran milliyetçilik ve popülizm akımları büyümeye devam ederse global işbirliği önemli formda etkilenebilir. Bu senaryoda global nüfusun yüzde 60’ından daha azı Kovid-19’a karşı tam aşılanmış olacak ve antiviral ilaçlara erişimleri de sonlu kalacak.
BİR MAYMUN ÇİÇEĞİ EKSİKTİ…
Son günlerin tehdidi de monkeypox (maymun çiçeği virüsü). Haberlerde karşılaşmış olduğunuzu iddia ediyorum. Dünyanın farklı ülkelerinden hadise haberleri geliyor. Şimdiye kadar ABD, İngiltere, Portekiz, İsveç, Kanada ve İtalya’da 33 hadise teyit edildi, 42 de kuşkulu olay var.
Orta ve Batı Afrika’daki maymunlar ortasında yayılan monkeypox, vakit zaman insanlara sıçrayarak küçük salgınlara neden oldu. Pekala büyük bir salgın haline gelebilir mi? Hadiselerin temaslı olup olmadığı şimdi bilinmiyor. Beşerden beşere bulaşması ekseriyetle büyük teneffüs damlacıkları yoluyla oluyor. Enfekte bir hayvanın az pişmiş etinin yenmesiyle de bulaşabiliyor. Birinci semptomları ateş, baş ağrısı, kas ağrıları, lenf düğümlerinin şişmesi, deride döküntü. Monkeypox ekseriyetle hafif seyrediyor ve birden fazla kişi tedavi görmeden birkaç haftada düzgünleşiyor. Mevt oranı düşük ve 18 yaş üzeri için kullanılan aşılar var. Daha evvel 2001 ve 2002 yıllarında Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde 485 olay ve 25 mevt bildirilmiş. Monkeypox’un farklı ülkelerde giderek daha sık görülmesine yeni bir cinsin neden olup olmadığı ise şimdi bilinmiyor. ‘Süper yayıcılar’ tarafından taşınmasının geniş çapta yayılmasına yardımcı olmasından da korkuluyor. Yani bir salgın var mı, olacak mı, gidişat ne tarafta şimdilik gri bir alan…