Ben Turner
Dünya dışından gelen ve Sahra Çölü’nde bulunan garip bir uzay kayası, seçkin biçimde görülen bir süpernova tipine dair Dünya’da bulunan birinci delil olabilir. Birinci kere 1996’da Mısır’da keşfedilen Hypatia taşının kimyasal bileşimi, uzun vakit evvel ölmekte olan bir yıldızın süper patlamasıyla ortaya çıkan devasa bir süpernova tipini çevreleyen toz ve gazı barındırıyor olabileceğini düşündürüyor.
ÇOK UZAKTAN GELEN BİR YABANCI
‘Tip 1a’ süpernovaları, tipik biçimde, bir beyaz cüce yıldızın ya da çökmüş bir yıldızın büzüşmüş kabuğunun, hâlâ yanmaya hazır yakıtı olan daha büyük ve genç bir yıldızla tıpkı yörüngeyi paylaştığı toz bulutlarının içinde meydana gelir. Daha küçük ve ağır olan beyaz cüce yıldız, genç yıldızın yakıtının bir kısmını kendine çekmek için akıl almaz seviyedeki kütle çekimsel tesirini kullanır ve genç yıldızı bir gözyaşı halinde uzatarak onu yutmayı sürdürür. Ne var ki, kozmik yamyamlık hareketi en sonunda karşılıklı yıkımla neticelenir; öte yandan, vampir beyaz cüce, çekirdeğinde nükleer tepkilerin tekrar alevlenmesine yetecek kadar büyür. Ani ve büyük bir parlamanın akabinde, devasa bir süpernova patlaması her iki yıldızın radyasyonla parıldayan içeriğini dışarıya gerçek püskürtür ve tozla karıştırarak birleştirir.
Hypatia taşına gelirsek; yeni araştırmaların gösterdiği kadarıyla, bu gaz ve toz karışımı, kozmik art bahçemize ulaşana dek milyarlarca yıl boyunca uzayda sürüklendi ve en sonunda güneş sistemimizin doğumu esnasında Hypatia taşının daha büyük ana gövdesini oluşturacak biçimde katılaştı. Büyük ihtimalle dış güneş sisteminde bir yerlerde oluşmasının akabinde bu kaya nihayetinde Dünya’ya gerçek yol aldı ve düşerken modüllere ayrıldı.
Üç gram tartısındaki Hypatia taşı modülü. Görsel: Romano Serra Güney Afrika’da bulunan Johannesburg Üniversitesi’nde jeokimyacı ve araştırmanın başyazarı olan Jan Kramers verdiği demeçte, “Bir bakıma, bir süpernova 1a patlamasını faaliyet halindeyken yakaladığımızı söyleyebiliriz; zira patlamada ortaya çıkan gaz atomları, nihayetinde Hypatia’nın ana gövdesini meydana getiren etraftaki toz bulutunun içinde hapsoldu” diyor.
Araştırmacılar, taşın nereden geldiğini bulmak emeliyle, ziyan vermeyen teknikler kullanarak Hypatia taşından alınan küçük bir örnek üzerinde kimyasal tahliller gerçekleştirdiler. Bu incelemeler, taşın alışılmadık biçimde düşük ölçüde -Güneş Sistemi’nin iç kesitlerinde ender bulunan elementler olan- silikon, krom ve manganez barındırdığını ve tıpkı vakitte kozmik mahallemizdeki cisimler kelam konusu olduğunda olağandışı derecede yüksek seviyede demir, kükürt, fosfor, bakır ve vanadyum içerdiğini ortaya koydu.
BİLDİKLERİMİZDEN BÜSBÜTÜN FARKLI
Kramers, “Güneş Sistemi’nde bulunan ilkel ya da evrimleşmiş rastgele bir şeyden büsbütün farklı olarak, bol ölçüde dengeli element kalıntısı modeline rastladık. Asteroit neslindeki cisimler ve göktaşları da bununla benzeşmiyor” diyor. Taşın element yoğunluklarını kozmik bölgemizde rastlamayı beklediğimiz yoğunluklarla karşılaştıran daha sonraki testler daha da şaşkınlık verici sonuçlar ortaya koydu; taş, galaksinin bizim bulunduğumuz kolundan bile değildi ve tek bir kırmızı cüce patlamasından (bir tip II süpernovadan) gelemeyecek kadar yüksek ölçüde demire ve çok az silikona sahipken, demirden ağır olan elementlerin yoğunluğu çok düşüktü.
Yıldız dataları ve modellemeleri üzerinde yapılan detaylı bir araştırma, takımın elinde, taşın kaynağıyla ilgili olarak, içerdiği olağandışı element yoğunluklarını açıklamak için bir tip 1a süpernova dışında beklenen bir açıklama bırakmadı. Araştırmacılarca incelenen on beş elementten sekizinin (silikon, sülfür, kalsiyum, titanyum, vanadyum, krom, manganez ve nikel) oranları, bir beyaz cüce patlaması için öngörülen yoğunluklarla çok yakın bir halde örtüşüyordu. Kramers, “Şayet bu hipotez doğruysa, Hypatia taşı, bir süpernova tip 1a patlamasının Dünya üzerinde bulunan birinci gerçek delili olacak” diyor: “Belki de tıpkı derecede değerli olan şey, dış uzaydan Dünya’ya gelen tek bir olağandışı toz kümesinin, Güneş Sistemimizin oluştuğu bulutsuya tam olarak karışmadan eklemlenebildiğini ortaya koyuyor.”
Buna rağmen kuşkular varlığını koruyor. Taşın içerdiği altı elementin -alüminyum, fosfor, klor, potasyum, bakır ve çinko-, bir tip 1a süpernovadan beklenenden 10 ilâ 100 kat daha fazla yoğunlukta olduğu anlaşıldı. Araştırmacılar, bu durumun, süpernovanın kökenlerinin, yepyeni element bileşimini öngörülenden daha fazla içeren bir kırmızı dev olduğuna işaret edebileceğini düşünüyor.
Kramers, “Bir beyaz cüce yıldız ölmekte olan bir kırmızı devden ortaya çıktığı için, altı element kelam konusu olduğunda, Hypatia bu element oranlarını bir kırmızı dev yıldızdan miras almış olabilir” diyor. Kramers, bu durumun diğer araştırmalarda beyaz cüce yıldızlarda gözlemlendiğini belirtiyor.
Bilim insanları, bu alışılmadık uzay taşıyla ilgili bulgularını Icarus mecmuasının yeni sayısında yayınladılar.
*Samanyolu Galaksisi dört ana koldan oluşur. Bunların isimleri; Perseus, Cygnus, Scutum-Crux, Sagittarius’tur. Birtakım gökbilimcilerse Perseus ve Sagittarius’tan oluşan sadece iki ana kol olduğunu düşünüyorlar. Güneş, bu kollardan Sagittarius ana kolunun yan kolu olan Orion orta kolunda yer alır.
Yazının yepyenisi Live Science sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)