Burak Göral
2019 zati üzücü bir yıldı. Sonrakinin daha da üzücü bir sene olacağından da bihaberdik. Aralık ayındaydık ve bütün dünyayı saracak olan pandemiye yalnızca birkaç ay vardı. Eskişehir Sinema Günleri’nde benim için çok özel bir standın açılışındaydım.
Üzgündüm zira birkaç ay evvel, 21 Mayıs gününde kaybettiğimiz direktör Yavuz Özkan’a adanmış olan bu stant beni yıllar öncesine götürmüştü. Her vakit umut kaynağım, en büyük destekçim, mentorum; duruşunu, haysiyetini, beşere olan inancını, çalışkanlığını ve mücadeleci tarafını daima örnek almaya çalıştığım Yavuz hocamın çalışma notları, fotoğrafları, yazıları, gazete kupürleri, mükafatları, sinemaları, röportajları ve ihtimamla bir ortaya getirilmiş türlü doküman ve arşiv materyalleri bir ortadaydı. Özkan’ın benim de öğrencilerinden biri olduğum yüzde yüz burslu sinema eğitimi verdiği Z1 Sinema Atölyesi kapsamında yaptıklarımızın bir dökümünü görmek çok dokunaklıydı. Yavuz Özkan çok idealist bir insandı, Z1 Sinema Atölyesi de bunun en ateşli örneğidir.
1996’da Marmara İktisat fakültesinden yeni mezun olmuştum. Bir gazetede gördüğüm sinema eğitimi ilanına başvurdum. Yavuz Özkan kazandığı tüm birikimiyle yeni sinemacılar yetiştireceği bir sinema atölyesi açmıştı. Vakit zaman yabancı uzmanların da katılacağı dev bir öğretim takımı kurmuştu. İki evreli bir imtihandan geçip Yavuz Özkan’ın karşısına çıktım; şimşek üzere bakan o masmavi gözlerine uzun müddet bakmaya çekinirdiniz. Yüreğimi toplayarak “Anlatmak istediğim çok öyküm var” dedim. “Kafamın içinde dönüp duruyorlar ve beni çok rahatsız ediyorlar. İktisat okudum ancak okulumda en çok sinemayla ilgilendim. Okul mecmuasında yazdım, artık bir gazetede sinema tenkitleri yazıyorum. Ancak hayatım boyunca diğerlerinin öyküleri hakkında yazmak istemiyorum. Kendi öykülerimle, kaygılarımla defterler doldurdum. Sizin üzere öykü anlatıcısı olmak istiyorum” dedim. O şimşek üzere bakan gözler, nasıl bir anda yumuşayıp insanın içine işleyen o tatlı tebessüme dönüşüverdi, hâlâ bugün üzere aklımdadır. “Bana kelam vereceksin o zaman” dedi. “Asla vazgeçmeyeceksin!”
Bir yıl Z1 Sinema Atölyesi’nde eğitim aldım. Sonraki sene hem eğitmenlerinden hem de yöneticilerinden biri olmuştum ve bir mühlet onun asistanlığını yaptım. Daima konuşurduk, kitaplar, sinemalar, öyküler, hayat… Yavuz Özkan’ın hayatının her periyodu çaba içinde geçmişti. Bu yüzden onunla sohbet etmekten her vakit büyük keyif almış ve her anlattığından bir şeyler kapmayı kendime adeta vazife edinmiştim.
Yavuz Özkan, insanı daima düşünmeye, üretmeye sevk eden; hayatımda tanıdığım en ilham verici kişiydi. Hayata bir şeyler katmak, bir tesir bırakmak en büyük motto’suydu. Öteki türlü bir ömrü asla kabul etmezdi. Tesir altında yaşayan değil, ‘etki eden’ insanı savunur ve başkalarını de bu istikamette uyandırmaya çalışırdı.
BİRİCİK BİR SİNEMA: MADEN
Özkan’ın birinci sinema sineması olan 1978 üretimi “Maden” de tam bunu anlatır aslında. Hayatın içinde kısıtlanmış bir alanda yaşamaya zorlanan maden personellerini birlik olmaya, haklarını müdafaaya çağıran emekçi İlyas’ın gayretine odaklanır. “Maden” ve sonrasında çektiği “Demiryol”, üzerlerinden 40 yıl geçmiş olmasına karşın, personel hakları ve ‘iş cinayetleri’ne dair söyledikleriyle hâlâ son derece geçerli olan, Türk sinemasının kendi cinslerinde yüzakı filmleridirler.
Tiyatro ve sinemada oyunculuk, direktörlük, müelliflik yapan Yavuz Özkan sinemalarında, oyunlarında, yazılarında her vakit bireyin kendi hayatıyla olan alakasından yola çıkar. Her birey bir pahadır ve insanın yapabileceklerinin farkında olmasını, bu şuurla yaşamasını salık verir. En makûs iklim ve ortamlarda bile uğraş edenle etmeyeni birbirinden ayırır Özkan. “Bir Sonbahar Hikayesi”, “Ateş Üstünde Yürümek”, “Yağmur Kaçakları”, “İki Kadın”, “Bir Erkeğin Anatomisi” üzere sıkıntı politik iklimlerde yaşayan insanların çelişkilerine dalarak bugünün sinemacılarının bile cüret etmekte zorlanabileceği öyküler anlatmıştı.
Yavuz Özkan 1980’lerin sonundan itibaren sinemalarında en çok, insanların niye birbirleriyle bir türlü geçinemediğini, neden bağlantı kurmakta zorlandığını araştırmaya başlamıştı. “Umut Yarına Kaldı”, “Büyük Yalnızlık”, “Yengeç Sepeti”, “Bir Bayanın Anatomisi” üzere sinemalarında kadın-erkek bağlantıları üzerinden kalabalıklar içindeki yalnızlığımızdan, geçimsizliğimiz ve iletişimsizliğimizden bahseder. Bilhassa de “Yengeç Sepeti”, Türk aile yapısı dediğimiz kurumun içinde kopan fırtınaları didik didik etme yüreği gösteren, benzeri temalı sinemalar ortasında parlak ve kıymetli bir yere sahip bir sinema olmuştu.
Hâlâ çok heyecanlıydı ve yapmak istediği en az üç sinema daha vardı. Hepsinde de “Maden”deki İlyas üzere insanları sarsmayı amaçlayıp, hayatlarını ve haklarını savunmaları gerektiğini anlatacaktı.
2022’de hem Maden’in hem de Yavuz Özkan’ın isminin geçtiği iki kitap çıktı. Onca üzülecek şey ortasında bir ıstırap nedenim de bu kitaplar olmuştu doğrusu. Birincisi Mustafa Balbay’ın “Yüreği Yüzünden Hoş: Tarık Akan” isimli kitabıydı (Halk Kitabevi). Sinemalarla bir sinema müellifi üzere ilgi kurmayan muharrirlerin sinema kitabı yazması daima risklidir. Terminolojiye çok hakim değillerdir, set tertibini ve ‘racon’larını pek bilmezler, maddi kusur yaptıklarında kolay farkına varamazlar, bazen dedikodularla gerçekler birbirine karışır. Zira bizim dalda dedikodu çoktur. Başarılardaki hisseler bazen abartılır, başarısızlığı da kimse üstüne almak istemez.
Sinema müellifliği izlediğiniz sinema hakkında fikirlerinizi yazmak değildir yalnızca. Bazen sinemanın problemlerini deşip Sezar’ın hakkını Sezar’a veren vicdanı da temsil edersiniz. Bilhassa Türk sineması üzere daima kaynayan bir kazan hakkında yazılar yazarken tek bir kaynak hiçbir vakit kâfi olmaz. Hakikaten; Tarık Akan’ın uzun bir söyleşisinin de bulunduğu “Bir Yüzün İki Hali” isimli derleme kitapta Akan, “Maden”in senaryosunu ne kadar sevdiğini, sineması ne kadar sahiplendiğini ve Yavuz Özkan’ın yanında nasıl yer aldığını, hatta Özkan’ın başındaki öteki bir Yeşilçam yıldızı Cüneyt Arkın’ı da sinemaya birlikte nasıl ikna ettiklerini anlatmıştır. Arif Keskiner de Tarık Akan üzerine yazılmış öteki bir derleme kitap olan “Ülkemin Hoş Yüzü”nde (Can Yayınları) sinemanın yapılması için Özkan ve Akan’la birlikte nasıl uğraş ettiklerini ayrıntılarıyla anlatır. Balbay vaktin sinema imal sistemine biraz yabancı olduğu için tahminen de, kitabın “Maden”le ilgili kısmında okuyucusunun sinemanın asıl hak sahibinin Yavuz Özkan olmadığı üzere bir sonuç çıkartabileceğini düşünememiş olmalı. Bugün “Maden” sineması, senaryosuna da imzasını atmış olan Yavuz Özkan’ın kurucusu olduğu Z1 Sinema Atölyesi isimli üretim şirketine aittir.
BU OLMADI DÜNYAYI KURTARAN ADAM!
“Maden” sinemasının başka yıldız oyuncusu Cüneyt Arkın da “Benim Kahramanım Türk Halkıdır” isimli anı kitabında (Kırmızı Kedi Yayınları) maalesef biraz ayıp etmiştir. “Sonradan anladım ki Yavuz Özkan insan kandırma ustasıydı. Solcu ve devrimciydi. Bu materyalleri çok âlâ kullanıyordu. Beni kandıramadı fakat ikna etti. Bu nasıl oldu hâlâ şaşkınım…” diye başlayıp “Dikkat ettim kameranın yeri yanlıştı” üzere daha birçok yaralayıcı cümleyi gerisi gerisine sıralamış. Halbuki “Maden”, Arkın’ın filmografisinin en bedelli sinemaları ortasında doruğa oynayan bir sinemadır.
Birincisi artık bu ithamlara karşılık veremeyecek, vefat etmiş bir direktöre bu yapılmamalıdır. Keşke Arkın’a sevdikleri yahut kitabın editörü bu bahiste biraz daha sakin olmasını tavsiye etseymiş. İkincisi her sinema seti biraz da askerlik üzeredir; bir müddet setteki herkes bir baht birliği yapmıştır ve bittikten sonra da çoklukla daima güzel anılar konuşulur. Tabi ki gerilimli bir iştir bazen sonlar gerilir setlerde lakin bunlar vakitle unutulur, haysiyet kırıcı şeyler olmadıktan sonra kin de tutulmaz. Ortaya bir sinema sineması çıkmıştır; yaşatılması ve konuşulması gereken şey artık odur.
Yani bu türlü yıllar sonra son derece egolu bir biçimde ‘ben olmasaydım o sinema olmazdı’ üzere konuşmak emektar bir oyuncu için çok da hoş bir replik değil. Muvaffakiyetini küçültmeyi amaçladığınız kişi sinemanın imalcisi, senaristi ve direktörüdür sonuçta!
Yavuz Özkan daima öykü düşünürdü ve onları anlatmak için en güç yolu, yani 50’den fazla kişiyi bir ortaya getirip sinema yapmayı seçen sanatkarlardan biriydi. Onun için ‘insanın hikayesi’ yeryüzündeki her şeyden daha pahalıydı. Etrafı da kıssası olan beşerlerle dolu olsun isterdi. Sanatçı ‘dertli’, karnı daima ağrıyan biri olmalıydı. İnsanın hayata karşı bir sorumluluğu vardı. Hiçbir şeye değmeden, diğer hayatları âlâ istikamette değiştirmeden yaşanmış bir hayat, hayat değildi…
Benim tanıdığım Yavuz Özkan asla kimseyi kandırmazdı. Lakin duruşuyla, unsurlarıyla, stili ve hitabıyla sizi şöyle bir sarsıp kendinize getirirdi. Belirli ki Arkın o vakitler bunu ‘kandırılma’ sanmış ve nasıl olup da ikna olduğunu, kendisinin de itiraf ettiği üzere hâlâ anlayamamış.
Bugün artık 50’li yaşlarına güzelce yaklaşan bir eleştirmen ve senarist olarak Yavuz Özkan’ın hayatıma kattığı kıymet, umut, inat ve ilham için daima müteşekkir kalacağım ben. Onu biraz olsun tanıyanların hayatına ‘duruş’uyla, dürüstlüğüyle ve beşere olan inancıyla ilham kaynağı olmuş bu pahalı sanatçı tahminen 3 yıldır artık ortamızda yok lakin bakın hâlâ ‘Maden’lerde fabrikalarda iş kazaları (!) ve tedbirsizlikler sürüyor, hâlâ erkeklerin sömürüsü altında kendi öykülerini arayan bir sürü ‘İki Kadın’lar var, bağlantılarımız hâlâ iki kişilik ‘Büyük Yalnızlık’lar üzere, Türk aile yapısı ve toplumu içinde daima arbede olan büyük bir ‘Yengeç Sepeti’ni andırmaya devam ediyor… Hâlâ bu ülkede hakikat düzgün yaşamaya çalışmak ‘Ateş Üstünde Yürümek’ten farksız…
Kusura bakmayın sayın Arkın lakin, kameranın yeri çok de doğruymuş anlaşılan!