19 Mayıs’a özel arşiv fotoğraflarıyla ‘Atatürk’
Mondros Mütarekesi’nin 30 Ekim 1918’de imzalanmasından sonra İzmir Yunanlar, Adana Fransızlar, Antalya ve Konya İtalyanlar tarafından işgal edildi. Urfa, Maraş, Antep, Merzifon ve Samsun’a İngiliz askerleri çıktı. İngiliz Donanması ise 13 Kasım 1918’de İstanbul önlerine demir attı.
Vatan toprağını korumak için yıllarını cephelerde geçiren, Yıldırım Orduları Küme Komutanlığından 3 Kasım 1918’de İstanbul’a dönen Mustafa Kemal, altı ay kaldığı İstanbul’da kurtuluş planları yaptı.
Samsun ve etrafındaki Rumlar, 17-18 Mart 1919 tarihinde Samsun’a asker çıkaran İngilizleri de gerilerine alarak, yaptıkları çete baskınlarıyla düzensizlik çıkararak, Mondros Ateşkes Antlaşması’nın 7. unsuru gereği bölgeyi İtilaf Devletlerinin işgaline açmak istiyordu.
Rumların bu oyunlarına karşı Türk halkı kendini savunmak için teşkilatlanmaya, can ve mal güvenliklerini müdafaaya çalışınca bundan tasa duyan İngiliz Yüksek Komiserliği ve Karadeniz Ordusu Başkumandanlığı, 21 Nisan 1919’da İstanbul Hükümetine bir nota vererek, bölgedeki tansiyonun yatıştırılmasını, Rumlara karşı yapılan kelamda atakların önlenmesini istedi.
Bölgede asayişi sağlaması için 9. Ordu Müfettişi olarak görevlendirilen Mustafa Kemal, İzmir’in işgal edildiği 15 Mayıs 1919’un sonraki günü, Bandırma Vapuru ile yola çıktı.
Puslu bir pazartesi günü Samsun kıyısına demir atan Bandırma Gemisi’ndeki Mustafa Kemal ve arkadaşlarını, birinci olarak Havuzlu İsmail’in kullandığı sandalla Kurmay Binbaşı Mahmut Ekrem Beyefendi karşıladı.
Mustafa Kemal ve arkadaşları, Samsun’a birinci adımlarını Reji İskelesi’nden attı. Birinci Dünya Savaşı’nda Ruslar tarafından kentin bütün iskeleleri bombalanmış lakin bir tek Fransızlara ilişkin Reji (Tekel idaresi) İskelesi sağlam kalmıştı. Fransızlar o devirde Samsun’da konseyi bir fabrikada sigara üretiyordu. İskelenin ismi bu nedenle Tütün İskelesi olarak da geçiyordu.
“Dokuzuncu Ordu Kıtaları Müfettişi ve Padişahın Fahri Yaveri Mirliva Mustafa Kemal Paşa” unvanı ile Mustafa Kemal, “Saat 08.00’de Samsun’a ulaşarak vazifesine başladığına” dair İstanbul’a telgraf gönderdi.
Atatürk’ün Samsun’a gelişi, İngilizler’de tedirginlik oluşturdu. Samsun’da 6 gün kalan Mustafa Kemal Atatürk, 25 Mayıs’ta Havza’ya geçti. İngilizleri şüphelendirmemek için Atatürk, artan böbrek sancılarını ve Havza’nın kaplıcalarının kendisine uygun geleceğini belirterek kentten ayrıldı.
Kurtuluş’a giden yolda Mustafa Kemal Atatürk’ün ikinci durağı Havza oldu. Birinci Müdafa-i Hukuk Cemiyeti Havza’da kuruldu. Teşkilat birinci toplantısını “Taş Mektep”te, şimdiki Merkez İlköğretim Okulunda yaptı.
Birinci miting de Havza’da yapıldı. Mustafa Kemal Paşa’nın talimatıyla gerçekleştirilen mitingde, İzmir’in işgali protesto edildi. Birinci genelge tekrar Havza’da yayımlandı. 28 Mayıs’ta yayımlanan Havza Genelgesi, tüm valilik, kolordu komutanlığı ve bağımsız mutasarrıflıklara gönderildi. Havza Genelgesi, Mustafa Kemal Atatürk’ün Samsun’a çıktıktan sonra birinci resmi yansısı olması hasebiyle tarihte büyük bir kıymete sahiptir.
Türkiye Cumhuriyetinin Kurucusu Atatürk, bu genelgeyle halkın işgallere reaksiyon göstererek ulusal şuurun uyandırılmasını amaçladı.
Bir sonraki durağı Amasya olacak Mustafa Kemal, 18 gün boyunca Havza’da Ulusal Gayret için değerli adımlar attı.
Havza’daki hareketlilikten haberdar olan İngilizlerin yaptığı baskı ile Atatürk, Dokuzuncu Ordu Müfettişliği misyonundan alındı. Mustafa Kemal Atatürk, Havzalılara sivil olarak veda etti.
Gazi Mustafa Kemal ve silah arkadaşlarının Samsun’a çıkarak yaktığı Ulusal Çaba meşalesi sırasıyla Amasya, Erzurum ve Sivas’ta da yakılarak tüm yurda yayıldı.
MAKSAT KURTULUŞ VE CUMHURİYET
Ondokuz Mayıs Üniversitesi (OMÜ) Atatürk Unsurları ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü Prof. Dr. Kaya Tuncer Çağlayan, 19 Mayıs’ın yalnızca Türk milletinin değil bütün Ortadoğu’nun ve Avrupa’nın mukadderatını etkileyen bir olay olduğunu söyledi.
Mustafa Kemal Atatürk’ün Samsun’a iki büyük hedef doğrultusunda geldiğini belirten Çağlayan, “Birincisi, ülkemizin düşman işgalinden kurtarılması noktasında silah arkadaşları ve Türk milleti ile bütünleşerek ulu gayret başlatmak, ikincisi ise bu ülkede ulusal iradeyi hakim kılacak cumhuriyet rejimini inşa etmek.” dedi.
Bu fikrin İstanbul’da ortaya çıktığını ve 6 ay İstanbul’da kalan Atatürk’ün arkadaşlarıyla bunu değerlendirdiğini anlatan Çağlayan, şöyle devam etti:
“Milli gayret fikrinin öznesi milletti. Askerlerimiz, kumandanlarımız başta Atatürk olmak üzere bu fikri gündeme getirdiler. Kurtuluşun bu halde mümkün olacağını düşündüler ancak bu kanıyı gerçekleştirebilmek için millet ne kadar bunun yanında yer alacak belirli değildi. Bu açıdan Samsun, Mustafa Kemal Paşa için milletin nabzını yoklama, kanılarının gerçekleşip gerçekleşmeyeceğinin ortaya çıkacağı bir yer olarak tarihi ve kritik bir kıymet taşıyordu. Bir Samsunlu olarak o tarihte bizim ecdadımız Paşa’ya bu cüreti vermiştir.”
Atatürk’ün 1924 yılındaki, “Ben Samsun’u ve Samsun halkını gördüğüm vakit memleket ve millete ilişkin bütün niyetlerimin, kararlarımın her durumda gerçekleştirilebilir olduğuna bir kere daha kuvvetle inandım. Samsunluların durumlarında gördüğüm, gözlerinde okuduğum vatanseverlik ve özverilik, ümit ve fikirlerimi hakikat karara ulaştırmaya kâfi gelmişti.” kelamlarına işaret eden Çağlayan, “Mustafa Kemal Paşa Samsunludan şu bildirisi alır net bir formda, ‘Milli çaba fikri hakikat bir fikirdir, bu fikrin öznesi olan millet, Samsunluların özelinde bu çabada yer alacaktır.’ Samsunular ismine bu çok kıymetli.” tabirini kullandı.
Ulusal gayret fikrinin İstanbul’da doğduğunu, Samsun’da olgunlaştığını lisana getiren Prof. Dr. Çağlayan, kelamlarını şöyle tamamladı:
“Samsun bu manada nitekim Ulusal Caba’nın birinci kıvılcımının çakıldığı, birinci ateşin yakıldığı yerdir. Biz de Samsun olarak bununla gurur duyuyoruz. Samsun Ata’sını hiçbir vakit unutmamıştır. 1926’da 19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramı’nın temelleri Samsun’da atılmıştır. Samsun’da Gazi Günü kutlaması olarak Samsunlular bunu başlatmış 1938’e kadar mahallî bir kutlama olarak devam etmiştir. 1938’de tüm yurtta bayram olarak kutlanmaya başlanmıştır. Samsun bu günün değerini unutmamıştır. Atatürk de Samsun’u unutmamıştır, Karadeniz seyahatlerinde en uzun kaldığı yer Samsun olmuştur. Atatürk ve Samsun ortasında derin bir gönül bağı vardır ki aslında 19 Mayıs’ı Atatürk ‘Benim doğum günüm’ diye değerlendirmiştir. Bu Samsun’un Atatürk nezdinde de farklı bir yeri olduğunun göstergesidir.”