Samsun On Dokuz Mayıs Üniversitesi İdeoloji Bölümü’nde Doçent Hekim olarak vazife yapan Engin Yurt, daha çok Doğu Asya kanısı ve öğretileri, 20. Yüzyıl Kıta İdeolojisi, Fenomenoloji, Postmodern Niyet, Lisan İdeolojisi, Hermeneutik üzere alanlarda araştırmalar yapıyor.
Fenomenoloji kavramı üzerine uzun müddettir düşünmesi sonucu, geçtiğimiz günlerde ‘Sessizliğin Fenomenolojisi’ isimli kitabını yayımlanan Engin Yurt ile bir ortaya geldik. Bu kavramı nasıl ele aldığını, teolojideki ve sanattaki karşılığını konuştuk.
Şimdi kitabın girişinde, çocukluğunuzda sorduğunuz bir soruya atıfta bulunarak sessizlik olgusu üzerine düşünmeye başladığınızı tabir ediyorsunuz: Dünyadaki ve kozmostaki her şeyin yok olduğu, artık hiçbir şeyin var olmadığı bir durumu hayal edebilir misin? Bugün bu soruya nasıl karşılık veriyorsunuz?
Aşikâr tıp düşünürlerde dilsel tabirlere yönelik bir hassasiyet olur. Günlük konuşmada pek yeri olmayan ve olmaması da gereken çeşitte bir hassasiyettir bu. Bu tipten düşünürler “hayal edebilmek”, “düşünebilmek”, “tahayyül edebilmek”, “tasavvur edebilmek”, “düşünsel olarak kavramak”, “anlamak”, “idrak etmek” vb. günlük konuşmada çoklukla birbirinin yerine kullanılabilen tabirler ortasında büyük ayrımlar gözetmeye eğilimli olurlar. Bu yüzden belirli bir ideoloji geleneğine ilişkin olan iki düşünür ortasındaki konuşmada “bu söylediğin şeyi düşünebiliyorum lakin tasavvur edemiyorum”, “bu sıkıntıyı idrak edebiliyorum ancak tahayyül edemiyorum”, “işaret ettiğin bu nüansı anlayabiliyorum lakin kavrayamıyorum” üzere cümleler yer alabilir. Benim bu çeşit düşünürlerden biri olup olmadığım problemi bir kenarda dursun, bu röportajı okuyacak bireylerin çoğunluğunun bu cinsten bir ideoloji geleneğinin kesimi olmayacağı varsayılarak bu soruya yaklaşmak lazım.
Filozoflar, ideoloji tarihinin her devrinde düşünülmesi kısmen ya da büsbütün olanaksız olan ya da öbürleri için olanaksız olan şeyleri düşünmeye çalışmışlardır. Bunu düzgün ki de yapmışlardır zira onlar sayesinde hakkında düşünülmesi evvelce olanaksız olan şeyler vakit içinde evvel düşünülebilir hâle sonra da herkes tarafından düşünülebilir hâle gelmiştir. Bu söylediğim hem “düşünmeye müsaadesi olmak”, hem “düşünmeye cüret edebilmek” hem de “düşünmeye yetili olmak” bağlamında ele alınmalı. İdeoloji ya da fikir tarihini kuran, olanaksızı düşünmeyi kendisine kaygı edinmiş düşünürlerin kurduğu taban ve ortam sayesinde biz bugün bu üç bağlamda düşünmemizi özgürleştirebildik. Düşünmenin insanlık tarihinde şu ana kadarki en özgür olduğu devrinde yaşadığımız bir gerçek. Bu özgürlük sayesinde hiçliği ya da yokluğu düşünmeyi daha evvelki düşünürlerin hiç yapmadığı ya da yapmış olamayacağı düşünsel derinliklerde gerçekleştirme fırsatımız olduğu da yanlışsız. Bilhassa Heideggerci fenomenoloji anlayışından beslenen post-yapısalcı fenomenoloji içinde ufuk, hudut, iz, imkânsız olan, sous rature, hauntology, khôra üzere öğe, tema ve felsefi fikir pratikleri kelam konusu olduğunda fenomenoloji ister istemez varlık, mevcudiyet, hiçlik, namevcudiyet, yokluk ve bunlarla yakından ilgili başlıklar üzerine tekrar düşünmek zorunda kalmaktadır. Bunun sonucunda ortaya çıkan pasajlar ve paragraflar bu fırsatın değerlendirildiğinin en açık ispatı olarak önümüzde duruyor.
Lakin sizin sorduğunuzu kestirim ettiğim manada “mutlak” yokluk ya da hiçliğin tecrübesi insan düşünmesi ya da ideoloji için ne kadar imkanlı olduğu konusunda kuşkuluyum. Bunun gerçekleşmesinin önünde daha en baştan iki büyük mahzur var. Bunlardan birincisi içinde yaşadığımız semiyosfer, paradigma ve bunların oluşturduğu gerçeklik algısına ilişkin. Mutlak yokluğun ya da hiçliğin tecrübesinin olanaksızlığı; öncelikle mutlağın, yokluğun ve hiçliğin manasının tarihî ve kültürel olan ile şartlanıp daima değişerek şekilleniyor olmasına dayanır. Bundan yetmiş bin sene evvel kilden ufak bir tas yapıp akıp giden ırmaktan bu tası kullanarak bir tas suyu kabilenin hayat alanına getirmek “doğaüstü”, “büyülü” ve “göz kamaştırıcı” bir şeydi ya da tam aykırısı, bu su taşıma hareketi tabiatın “kutsal” ve “doğal” akışını, nizamını bozan kutsal dışı bir davranıştı ve bu kişi bu davranışından ötürü öldürülebiliyordu. Bugün bir ırmaktan bir tas su almak hayli “alelade”, “doğal”, “sıradan”, sözün müspet manasında “sıkıcı” bir şeydir. Günümüzde kuantum fiziği ve atom altı dünyanın mevcudiyeti, muhakkak açılardan spekülatif tartışmalara sebep olsa da kozmosun gerçekliğine dair olarak bilimin ve bilimselliğin merkezinde yer alır. Lakin birebir şeyler 17. ya da 18. yüzyılın bilimsellik paradigması içinde lisana getirilecek olsaydı, bilimin büsbütün dışına atılan safsatalar olarak görülürdü. Tıpkı Rönesans ve öncesinde muhakkak bir çeşit “bilimselliğe” sahip olmasına karşın bugün astroloji ve simyanın artık üniversitelerde ya da bilim etraflarında geçerli bir karşılığı olmaması üzere. Biz her ne kadar “mutlak”, “hiçlik”, “yokluk” üzere kavramlarımızın güya daima zamanlar-üstü, değişmeden birebir kalan bir yanı olması gerektiğini düşünmeden edemiyor olsak bile, vakit içinde her şey değişiyor. Bundan üç yüzyıl evvel yaşayan bir filozofun “mutlak” gördüğü şey ile bugünkü “mutlak” ortasında çok fark var. Birebiri “hiçlik” ya da “yokluk” için de geçerli. Bu yüzden mutlak bir yokluk ya da hiçlik tecrübesi daha baştan felsefi açıdan epey sıkıntılı.
İkinci mani ise insan düşünmesinin mizacı, alışkanlıkları ve sonlarına dair. Biz beşerler yüz binlerce yıldır birden fazla vakit daima var olan şeyler üzerine düşündüğümüz için düşünmemizde buna yönelik bir alışkanlık, bir “öyle hal almış olma” durumu var. Yokluğu ya da hiçliği düşünürken bile birçok vakit onu “var olan bir şey” üzere düşünmekten kendimizi alamıyoruz. Yokluk ve hiçlik hakkında bir şeyler lisana getirirken bile varlığın dilsel araçlarının yardımına başvuruyoruz. En kolayından İngilizce “Nothing is” ya da “Absence is” ile başlayan bir cümle kurmak istediğimizde bile varlığa, var olmaya dair bir belirlenim olan “to be” fiilini kullanmak zorundayız. Sartre ve Heidegger üzere büyük düşünürler bu sorunun farkına varmış ve bunun ötesine geçmeye çalışmışlar lakin bunda ne derece başarılı oldukları herkesin kendi ideoloji serüveninde kendisinin cevaplaması gereken bir problem. Bu, Heidegger’in ünlü “Das Nichts nichtet” (Hiç hiçer) sözünün manalı olup olmaması sıkıntısı değil. Tam bilakis, bu söz manalı ise ve tam da Heidegger’in bu tabirin sahip olmasını istediği manaya sahip olsa bile hiçin tecrübesi hakkında hâlâ söylenecek geriye kalan ne kadar çok şey olduğu ile ilgilidir. Bakın bu cümleyi kurarken bile “olduğu” demek zorunda kaldım, tekrar varlığa dair bir belirlenim olan olmak fiiline yöneldim. Hiçin ya da yokluğun fenomenolojisi tahminen de bu yüzden daima olanaksız olarak kalacak ve olanaksızlığın fenomenalitesi yalnızca mutlak hiçin ve yokluğun fenomenolojisi hakkında daima sessiz kalmak zorunda olacak.
Elbette bu tipten bir tecrübe güya asla deneyimlenemezmiş üzere konuşmak da haksızlık olur. Yeniden Heidegger’in öteki bir kelamı daha var, büyük ihtimalle yanlış aktarıyorum ancak, “düşünmek, ideolojiden çok daha fazlasıdır” üzere bir şeydi. Birebir patikada bir adım daha ileri atılarak şu da söylenebilir “yaşamak, düşünmekten çok daha fazlasıdır.” Tahminen Doğu Asya’ya has birtakım meditatif geleneklerde mutlak hiçliğin ya da yokluğun tecrübesi yaşanıyordur, lakin bu tecrübe Batı ideolojisinin alışık olduğu ve akademik olarak üstlendiği lisanla söz edilmeye uygun değildir. Tahminen mutlak yokluk ya da mutlak hiçlik tecrübesi, Batı ideolojisinin benimsediği şekilde “hayal edilmeye”, “düşünülmeye”, “anlaşılmaya”, “dile getirilmeye” vs. açık ya da uygun değildir fakat tekrar de bir yerlerde Budist bir keşiş bir meditasyon sırasında, Batı’nın büsbütün yabancı olduğu bir üslupta deneyimliyordur bunu, kim bilir.
‘BİR ŞEYİ LİSANA GETİREBİLEN SESSİZLİK, BÜTÜN CÜMLELERDEN DAHA ETKİLEYİCİDİR’
Gerek akademide gerekse de düşün dünyasında “sessizlik” olgusu üzerine yapılan çalışmalarda bir artış olduğunu düşünüyoruz. Bu durumun çağdaş dünyada hayat ve gürültüden kaçmanın mümkün olmaması ile bir bağı olduğunu düşünüyor musunuz? İnsanlık neden “sessizlik”i anlamaya çalışıyor sizce?
Buradaki iki soru teker teker ele alınmalı. Birincisi ile ilgili olarak, benim Pinhan Yayınları’ndan çıkan ‘Sessizliğin Fenomenolojisi’ başlıklı çalışmam, aslında 2015-17 yılları ortasında gerçekleştirdiğim doktora tezimin birkaç ufak alt kısmının çıkarılıp, yine gözden geçirilip düzenlenmiş bir versiyonu. Benim bu tezi hazırladığım yıllarda sessizliğe dair dikkat cazibeli bir eğilim ya da ilgi yoktu. Sonrasında, siz de takdir edersiniz ki, bu bahiste iki sene boyunca ağır çalışmış biri olarak sessizliğe dair düşünsel bir doygunluğa eriştiğim için sessizliğe dair çalışmalardan kasıtlı olarak uzak durdum. Bu yüzden bu eğilim 2017 sonrasında başladıysa da haberdar değilim. Lakin bilhassa son bir yıldır sessizliğin incelenmesine dair entelektüel bir yöneliş benim de gözüme çarpmakta. Bunun çağdaş dünyada yaşamak ve gürültüden kaçmanın olanaksız olmasıyla direkt bir bağlantısı olduğunu düşünmüyorum. Zira çağdaş hayat ve insanın gürültü ile olan etkileşimi yeni başlayan bir şey değil, bundan on sene evvel de vardı bu etkileşim, yirmi sene evvel de. Bu artışın şimdilerde başlaması için daha şimdiki, yeni ortaya çıkan bir faktör olmuş olması lazım. Tahminen pandemiyle ilgili olabilir. Sonuçta pandemi o denli ya da bu türlü insanlığa yaklaşık son yüz yıldır hiç deneyimlemediği, alışık olmadığı sessizlik ve ses tecrübeleri yaşattı, bu tecrübelerle baş başa bıraktı.
Sessizliğin Fenomenolojisi, Engin Yurt, 408 syf., Pinhan Yayıncılık, 2021. Sessizlik, tahminen pandemi öncesi koşuşturmaca içinde olan insanın bir an bile deneyimleme fırsatı olmadığı bir lüks iken, pandemiyle birlikte bir noktadan sonra güya onun içinden asla çıkıp kurtulamayacakmış üzere hissettiği tabansız bir çukur ya da boşluğa dönüştü. Bazen bu tecrübeler tüm hayatı boyunca “biraz sessizlik ve huzur istiyorum” diyen şahısları “lütfen artık bu sessizlik bitsin” diye yalvartacak kadar ağırdı. Kelam konusu ilgi artışı, bu büyük değişimin sonucu doğan varoluşsal bir yönelim olabilir. Bu yönelime sosyolojik, kültürel, felsefi, ideolojik vs. pek çok sebep bulunabilir fakat bu yönelim en temelde direkt belirleyici hiçbir sebebi olmayan büsbütün rastlantısal bir olgu da olabilir.
İkinci soru ise çok daha kökensel bir probleme dair. İnsanlığın sessizliği anlamaya, anlamlandırmaya çalışması bir eğilim değil ya da şayet bir eğilim ise binlerce yıldır süren bir eğilim. Bu mana uğraşı büyük ihtimalle irtibat kurma yönelimi ile ilgili. Beşerler bağlantı kurmayı, birbirileriyle bağlantı içinde olmayı, birbirlerinden haberdar olmayı seven canlılar. Bu yüzden herkesin herkesi görebildiği toplumsal platformlarımız var. Bu manada insanlık, içi boş olan bir sessizlikle büyük ihtimalle hiç ilgilenmemiştir denilebilir. Lakin içinde bir çeşit bağlantı kurma imkanı olan ya da bir bildiri barındırma ihtimali olan sessizlik ile gerçek formda ilgilenebilmek için vakitle birçok düşünsel gelenek ve teknoloji üretmiştir. Bu bazen rablerin söylediği, emrettiği şeyleri anlamak için olmuştur, bazen de kendi ortalarında uzlaşmaya varıp kuşakları ve toplumsallığı inşa edebilmek için. Yani sessizlik, bir lisan olarak insanlık için epey değerlidir ve daima de o denli olmuştur.
Elbette sözler, cümleler, dilbilgisi kuralları ve alfabesi olan lisanlar de fonksiyoneldir fakat bir sessizliğin söz etmesindeki, lisana getirmesindeki sertlik, dolaysızlık, eksiksiz olarak kaygının karşı tarafa aktarılması üzere olgular hiçbir kelamlı ya da yazılı gelenekte gerçekleşmemiştir. Kelamlı ya da yazılı olan, farklı yorum ve manalara hiç açık olmadığı vakit bile yorumlamaya hâlâ açık olduğu için biraz da olsa muğlaklık, belirsizlik içerir. Derrida’nın ünlü différance niyetinin onun üzerine kurulduğu kabullerden biri budur. Fakat sessizliğin lisana getirdiği şey, sessizlik bunu tam olarak lisana getirmeyi başardıysa, hiçbir biçimde muğlak değildir. İnsanlık bunu çok uzun vakit evvel fark etmiş, bu yüzden sessizliğin daima o dilsel, iletişimsel imkanını aramış, denemiş. Şu an bile hâlâ o denli. Rastgele bir şey söylemeyen, söyleyecek rastgele bir şeyi olmayan sessizliklerin pek bedeli yoktur. Onlar içi boş, anlamsız sessizliklerdir. Fakat bir şeyi sahiden lisana getirebilen sessizlik, bütün sözlerden ve cümlelerden daha vurucu, daha etkileyicidir. İnsanlığın sessizliği anlamaya çalışmasındaki en temel sebep bu olsa gerek.
Çalışmanızda sessizlik olgusunu tarihî boyutta ve birçok disiplin ışığında ele alıyorsunuz. Kitaptaki sıralamadan hareketle ilerlersek sessizlik ve çok ilahlı din ortasında ne türlü bir münasebet var? Genelde ibadetin sessiz bir ortama gereksinim duyması ile bu olgunun geçmişi ortasında direkt bir bağlantı var mı?
Çok ilahlı dinler ile sessizlik ortasındaki bağlantıyı düşündüğümde aklıma birinci gelen detay, farklı dinî inanışlarda sessizliğe atfedilen ilahların, yani sessizlik ilahlarının, çok farklı karakterlerde, mizaçlarda betimlemelerinin olması. Her biri büyük ihtimalle o toplumda ön plana çıkan antropolojik bir öğeyi karşılar halde tasarlanmış. Birisinde sessizlik rabbi ölülerin varması gereken yere varmadan evvel uyanmamalarından sorumluyken, başkasında vefatla büsbütün alakasız olarak bir sırrı muhafaza, saklı kalması gereken bir şeyin lisana getirilmemesini sağlamakla misyonlu. Birisinde sessizlik ilahı, vaktinde çok gürültü yaptığı için daha güçlü bir ilah ya da tanrıça tarafından sonsuza kadar sessiz kalmakla cezalandırıldığından sessizlik ilahına dönüşmüşken; başkasında sessizlik rabbi, aslında bugün bizim asosyal olmak ile ilişkilendireceğimiz biçimde öteki ilahlardan uzakta yaşamayı, onlarla vakit geçirmemeyi seçtiği için sessizlik yaradanı olarak etiketlenen bir karakter. Kimisinde daha kötücül manada sinsice saldıran bir ilah ile ilişkilendirilmişken, kimisinde de tüm kozmosun, gerçekliğin, insanların, canlıların var olmasının kökeni ve imkanı olan “ana” tanrıça olarak karşımıza çıkıyor. Kimi gnostik incillerde bile “baba, oğul, kutsal ruh” üçlemesinden değil ancak “baba, oğul, anne” üçlemesinden bahsedilmiştir ve bu üçlemedeki anne, sessizlik olarak geçer.
Aslında sessizlik, en eski çağlardan beni insanın, kabilenin, toplumun hayatında kendisini hangi mizaçta açtıysa resen olan, mitsel bir mana kazanımı vakitle kabilenin, toplumun ya da insanlığın kolektif bilinçdışında gerçekleşmiş denilebilir. Sessizlik kutsal da olabilir kutsal dışı da. Tarih öncesi periyotta yaşamış ilkel kabile insanı için birisinin başkalarından daha çok ses çıkarması, daha çok konuşması yahut başkalarından daha fazla sessiz kalması kutsalın ortaya çıkışı ya da bozulması ile ilgili olabilirdi. Makûs ruhlar tarafından ele geçirilen bir birey herkesten fazla konuşur ya da herkesten fazla sessiz olur ve bu bir çeşit beliriş, ortaya çıkmadır ilkel insan için. Eliade, bu durumu tanım etmek için kutsal olanın açığa çıkması manasına gelen hiyerofani (hierophany) terimini önermiştir. Bu açığa çıkma, sessizlik “tanrıları” halinde kişiselleşmiş, şahsileşmiş olduğunda ise teofani (theophany) kelam mevzusudur. Kısaca, sessizliğin çok ilahlı dinlerde nasıl resmedileceği, hangi mizaçta bir allahla eşleştirileceği, büsbütün o çok ilahlı dinin ortaya çıktığı toplumun tarihler uzunluğu kendi kolektif hafızasında taşıdığı sessizlik tecrübesinin içeriği, bağlamı ve ona yüklenen mana ile direkt ilgilidir. Her toplumda farklı olmuştur bu.
İbadetin ekseriyetle sessiz bir ortama gereksinim duyması sanırım tarihi olarak tek ilahlı dinlerin kültürde yaygınlaşmasıyla gerçekleşen bir yönelim. Çünkü çok ilahlı dinlerde hem sessizlik içinde yapılması gereken hem de yapılırken ses yahut gürültü çıkarılması gereken ibadet cinsleri mevcuttur. Çok ilahlı dünyada bunlardan birinin başkasına ağır bastığını söylemek olanaksız zira sessizlik içinde bir tapınağın kuytu bir köşesinde tek başına yapılması gereken yakarışlar, dua okumalar olduğu üzere örneğin ilahlar ismine düzenlenen şölenlerin (o devrin inancı içinde bu da bir çeşit ibadettir) olabildiğince “uzaktaki rablerin duyabileceği kadar” gürültülü, şen şakrak, eğlenceli geçmesi beklenir. Gerçekleşmesi için teksesli ya da birden fazla kişi tarafından birebir anda sesli bir halde (neredeyse koro şeklinde) okunması, söylenmesi gereken dualar olduğu üzere, aylar bazen yıllar süren, bozulması ilahların gazabını katiyen üzerine çekecek olan sessizlik yeminleri de mevcuttur. İnsan kurban etme geleneği olan kimi kabilelerde, ilahlara kurban edilen kişinin ritüel sırasında (bu ritüel de bir ibadet biçimidir) olabildiğince çok korkması, ses çıkarması, bağırması, rablerin güzeline giden, olmazsa olmaz bir şey olarak düşünülmüştür. Ya da içinde dua edilecek, ritüeller yapılacak bir yerin kutsal olabilmesi için öncelikle gürültüden uzak, sessiz bir yer olması kaide olarak da aranmıştır. Bu yüzden kentin yahut kasabanın ortasında mevcut olan tapınaklar olduğu kadar, kentteki koşuşturmacanın gürültüsünden uzakta, bir zirvenin, dağın başına inşa edilmiş tapınaklar da vardır. Bu tapınaklarda, pozisyon olarak yaradanlara yakın olmanın yanı sıra gözetilen bir başka faktör gürültüden, kalabalıktan uzak, sessiz bir yer olmasıdır. O yüzden ibadetin sessizlik içinde yapılmasına dair eğilimin kökenini çok ilahlı dinler yerine tek ilahlı dinlerin kendi içinde aramak daha gerçek olacaktır.
İbrahimi dinlerin kutsal kitaplarında ibadetin sessizlik içinde yapılmasını yaradanın direkt talep ettiği pasajlar mevcut. Bunun elbette teolojik ve eklesiyastik sebepleri olduğu kadar pratik sebepleri de olduğu ve bu sebeplerin neler olduğu az çok herkesin aklına geliyordur.
Bilhassa Hristiyanlığın sessizlik olgusu üzerine çokça kelam söylemesinin lakin bu olgunun öbür semavi dinlerde bu derece ağır bir karşılık bulamamasının sebebi ne sizce? İncil’de neden bu olgu üzerinde bu kadar duruluyor?
Bu epey büyük bir tez. Doktora tez çalışmam sırasında Hristiyanlıkta sessizliği inceleme fırsatım olmuştu; bu yüzden sessizliğin Hristiyanlıkta ne oranda, ne kadar değerde ve hangi anlatı ile kendisine bir yer bulduğunu konusunda bir görüşe sahibim. Sessizliğin Musevilik’teki yerine ait de en azından dengeli ve kaynaklarla desteklenebilecek, savunulabilecek bir yorum da geliştirebilirim; ki sanırım bu husustan tekrar kitabın içinde bir yerlerde kısaca bahsetmiş olmam lazım. Lakin İslamiyet’te sessizliğe ait kapsamlı bir araştırma yapmadım, bu yüzden bu hususta tüm kalbimle güvenebileceğim rastgele bir bilgim ya da görüşüm yok. Bu soruyu en yanlışsız olarak tahminen mukayeseli dinler tarihi konusunda uzmanlaşmış biri cevaplayabilir. Lakin yeniden de sorunuzu havada asılı bırakmamış olmak ismine tahminen bu mevzuda düşünmemizin önünü açabilecek bir duruma, olguya işaret edebilirim.
Hristiyanlık, Musevilik ve İslamiyet’ten çok daha fazla eklektik bir yapıda ortaya çıkmış ve gelişmiştir. Hristiyanlık kültürü üç ayak üzerine heyetidir. Bir ayağı Grek ve Roma dünyasının oluşturduğu kültürel ortam, öbür ayağı Yahudi gelenekleri ve pahaları, son ayağı da erken devir Hristiyanlığın kendisine has öğretileri olan üçlü bir karışımın, sentezin bir eseridir Hristiyanlık. Bu yüzden Hıristiyanlık’a dair kimi özelliklerden bahsederken Yahudi-Hristiyan (Judeo-Christian) ya da Greko-Romen (Greco-Roman) sıfatları kullanılabilir. Bu çeşitten kökensel bir eklektik yapı, İslamiyet ya da Musevilik için o kadar da geçerli değildir. Onlar her ne kadar temas ettikleri kültür ve inançlarla etkileşime girmiş olsa da kendi bütünsel birliklerini her vakit merkezlerinde tutabilmiştir. Hristiyanlık’taki sessizliğe olan bu ağır vurgu (eğer bu vurgu sahiden öteki semavi dinlerden daha ağır ise) tahminen de onun bu uzlaşımcı, birleştirici tavrına ve farklı yapıları ortak bir noktada birleştirmek zorunda olmasına bağlanabilir.
Antik Yunan dünyasını bahis aldığınız kısımda “inkübasyon” kavramından bahsediyorsunuz. Bu kavramı açıklarken pratikte “uyku ve rüya”ya işaret ediyorsunuz. Ne demektir “inkübasyon”? Bugüne, bugünün insanına yansıması nasıldır?
Antik Yunan kültüründe inkübasyon, dinî bir uygulama ya da ritüele verilen isim. Çoklukla sıhhati geri kazanma ya da bir hastalığa şifa bulmakla ilgilidir. Bir hastalığı olan ya da hasta bir tanıdığı olan kişi, bu hastalığa deva bulmak için bir tapınağa (bu çoklukla Antik Yunan’da sıhhat ilahı olduğuna inanılan ve birinci doktor/hekim olarak kabul edilen yarı-tanrı Asklepios’a adanmış Asklepion ismindeki şifa tapınaklarından biri olurdu) sarfiyat ve uykusunda Asklepios’un ya da onun çocuklarından birinin duşuna gelip hastalığın nasıl iyileştirileceğine ait kutsal bir şifada, açıklamada bulunacağına dair inançla bu tapınakta uykuya yatar. Bu duşa gelen ilahlar kişiyi uykusu sırasında güzelleştirebilir ve kişi sabah büsbütün düzgünleşmiş bir formda uyanabilirdi. Şayet bu gerçekleşmediyse (gördüğü hayal birçok vakit kendisinin anlamlandırabileceği çeşitte olmadığından dolayı) kişi rüyayı tapınakta misyonlu olan tabiplere anlatır ve tabipler de kendilerine anlatılan rüyayı yorumlamaları temelinde bir tedavi programı hazırlardı.
Bu tapınaklarda bazen Antik Yunan’ın en ileri düzey ve karmaşık ameliyatları yapılırdı. Afyon kullanılarak hastayı genel anestezi altına alma ya da belirli halusinojenik yatıştırıcılar ile hastanın bedensel olarak hissizleştiği uyku ve uyanıklık ortası bir durum olan enkoimesis haline sokma birinci sefer bu tapınaklarda gerçekleşmiştir. Elbette bu tapınaklar ruhsal ve duygusal açıdan da hastaları güzelleştirmekle vazifeliydi. Sanatsal üretim ve tiyatro ile his sağaltım seanslarının yanı sıra hastalara sıkıntıları konusunda ruhsal takviye ve rehberlik de verilirdi. Bugünün perspektifiyle söylenecek olunursa hem hastane hem ibadethane hem de terapi ve spa merkezi olarak fonksiyonu vardı.
İnkübasyon sırasında görülen hayalde rastgele bir sözsel tabir, bir cümle, kelamlı bir yönerge olmazdı. Duşta olup biten, görülen şey aslında şifanın rastgele bir kelama gerek duymadan rabler tarafından beşerler diyarına aktarılmasıdır. Tapınaktaki vazifeli tabipler hayalde olup biteni dinleyince hangi tedavinin önerildiğini direkt anlardı. Bu yüzden inkübasyonda da ilahların sessiz ve dilsiz bir halde konuşması gerçekleşirdi denilebilir. Bu pratik aslında yalnızca Antik Yunan’a ilişkin değil, Musevilik ve Hristiyanlıkta da mevcut. Türkçedeki istihare sözü de bunun İslam kültüründeki bir karşılığını isimlendiriyor üzere düşünülebilir.
‘SANATSAL OLAN, BİRÇOK VAKİT SESSİZLİK İÇİNDE KONUŞUR’
Kitabın çabucak tamamına yakınında sanat ve ideoloji aracılığıyla sessizlik olgusunu ele alıyorsunuz. Her iki disiplinin de özünde bir anlamlandırma motivasyonuyla hareket etmesi bu olgunun varoluşuna ve biçimlenmesine nasıl tesirde bulundu sizce? Ayrıyeten tarihî bağlamda her iki disiplinin de bu olguyu ele alışı bir değişiklik gösterdi mi?
Yanıtlarımın birinde bahsettiğim üzere, düşünürlerin ilişkin olduğu çeşitli felsefi gelenekler vardır. Türkiye’de de bu geleneklerin izini akademide az çok görmek mümkün. Belirli üniversitelerin belirli ideoloji kısımları bu gelenekleri sürdürür. Kimisinde Fransız geleneği baskındır, kimisinde analitik ideoloji, kimisinde Türk-İslam geleneği, kimisinde Alman Kıta ideolojisi, kimisinde de edebi gelenek. Ben Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi İdeoloji Bölümü’nün birinci doktora mezunu olduğum için, bu üniversitenin ismine de yakışır bir halde “acaba Türkiye’de ideoloji ve sanatın iç içe geçtiği bir gelenek o kısımdan çıkabilir mi, doğabilir mi?” sorusuyla kendi tezimde bu türlü bir yol izledim. Bunun sonucu ne oldu, ne olur rastgele bir fikrim yok. Ayrıyeten sanatsal olanın kendisine çok has bir söz şekli var ve bu söz biçimi bilhassa sözler, cümleler olmadan bir şeyler lisana getiren, tabir eden sessizliği felsefi olarak incelemek için hayli uygun. Zira sanatsal olan da birden fazla vakit sessizlik içinde konuşur. Heidegger ve Gadamer, sanatsal olanın bu spesifik gücünün farkında olan düşünürler olarak bu bahiste kapsamlı görüşler belirtmiştir. Ben bu çalışmamda onların teorik, felsefi düzlemde söz ettiği şeyin uygulamaya sokulduğu bir örnek oluşturmaya çalıştım.
Bu çalışma sırasında karşılaştığım ilgi cazip durumlardan biri de sizin “her iki disiplin de anlamlandırma motivasyonuyla hareket ediyor” formunda tabir ettiğiniz olgu ile ilgili. İdeoloji ve sanat aslında üniversitelerin “sanat felsefesi” ya da “estetik” derslerinde öğretilen, anlatılanlardan çok daha derinden, kökensel olarak birbirilerini tamamlama gücüne sahip. Sessizlik hakkında da incelemelerde bulunurken sanatsal tecrübenin, felsefi olarak ortaya koyulanı öteki hiçbir disiplinin yapamayacağı kadar tamamlayan, açan, derinleştiren, anlamlaştıran bir güce sahip olduğunu gördüm. Elbette disiplinler ortası çalışmalar her vakit yeni ufuklar doğurur; lakin ideoloji ve sanatın etkileşimi ideoloji ve sosyolojinin ya da ideoloji ve psikolojinin etkileşiminden çok daha uçsuz bucaksız olasılıkları barındırıyor. Bu manada ideoloji ve sanatın ufkunun başka disiplinlere nazaran birbirine daha çok benzediğini, birbiriyle daha derinden etkileşime geçebildiğini söyleyebilirim. Sessizliği bir olgu olarak ele almalarında bu iki disiplin birbirinden ayrılır ve ortalarında türdeş bir akranlık yoktur. Zira birisi tecrübenin deneyimlenmesinde son bulma özgürlüğüne sahipken, oburu tecrübenin deneyimlenmesi dışında bir de bu tecrübenin erişilebilir tüm katmanlarıyla açıklanması ve diğerlerine aktarılabilmesi sorumluluğu ile yükümlüdür. Yeniden de bu ele alış biçimlerinde çok derin bir içsel harmoni olduğu söyleyebilirim. Bilmiyorum, tahminen de ben bu çeşitten bir sanat-felsefe geleneği içinde yetiştiğim için bana o denli geliyordur.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Bu sıralar üniversitede akademik devrin bitmesine birkaç hafta kaldığı için ders izleğindeki hususları yetiştirmeye çalışmanın bir telaşı var üzerimde daha çok. Öğrenilecek şeylerin çokluğuna kıyasla insan ömrü ve akademik takvim mecburî olarak kısa kalıyor. Bunun dışında TÜBİTAK tarafından doktora sonrası araştırma bursu kapsamında Japonya Kyoto Üniversitesi’nde bir çeşit “Doğu Asya Fikri Felsefi Tabirler Sözlüğü” oluşturmaya dair hazırlayıp sunduğum proje, takviye görme hakkı kazanmıştı. Şayet üniversitedeki kaideler uygun olursa Ekim 2022’de bir yıllığına Kyoto’ya gideceğim. Bunun dışında Orta Çağ’da yaşamış mistik bir Alman düşünür olan Meister Eckhart’ın vaazlarının bir kısmının çevirisini doktora tez danışman hocam ile ortak olarak hazırladık; son basamağına yaklaştı o çalışma. Bir de Antik Çin fikrinde Konfüçyüsçülük ve Daoizm kadar ünlü olmasa da değerli bir yere sahip bir başka niyet okulu olan Mingjia’ya dair metinlerin çevirisi ve yorumlanmasını içeren bir çalışma var. Şayet yetiştirebilirsem hepsinin 2022’nin sonu ya da 2023’ün başında raflarda olmasını istiyorum meraklıları için, olmadı daha sonraya artık.