Namık Alkan
Atılım Üniversitesi İktisat Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Sinan Sönmez, Tüketici Fiyat Endeksi’nin yüzde 70, Üretici Fiyat Endeksinin yüzde 122’ye yaklaşmasının toplumun “dörtnala enflasyon” baskısı altında kaldığını işaret ettiğini söyledi.
Türkiye’de toplumun büyük bir kısmının reaksiyonunu direkt ortaya koymadığını düşündüğü için sandığın sabırla bekleneceği kanısında olduğunu kaydeden Prof. Dr. Sönmez, enflasyon, döviz kurları, KKM ve derin fakirleşmeye ait sorularımızı yanıtladı…
TÜFE yüzde 70’e dayandı. Enflasyonun 6 ay içinde bu kadar yükselmesinin nedeni nedir? TCMB’nin yılsonu ve 2023 yılı enflasyon gayeleri meblağ mı?
Öncelikle vurgulanması gerekli konu, ülkemizdeki enflasyonun üç-beş ülke hariç memleketler arası ölçekte ivme kazanan fiyat artışının çok üzerinde olması. TÜİK son 12 aylık enflasyonun yüzde 70’e ulaştığını açıklarken, ENAGrup oranın yüzde 157 olduğunu belirtmektedir. Kaçınılmaz olarak TÜFE’ye yansıyacak olan ÜFE ise resmi sayılara nazaran yüzde 122’ye yaklaşmıştır. Bu datalar ve gidişat toplumun “dörtnala enflasyon” baskısı altında kaldığını işaret ediyor.
‘ENFLASYONUN HIZLANMASI ŞAŞIRTAN DEĞİL’
Kuşkusuz toplumdaki toplumsal kümeler, sınıflar enflasyondan farklı yoğunlukta etkilenmektedir. Gelir bölüşümündeki hisseleri ve yüklü olarak tükettikleri eserlerdeki süratli fiyat artışları fakirleşmenin doludizgin gittiğini ve halk bölümlerinde büyük çapta toplumsal, ekonomik, yaşamsal tahribatlara yol açtığını açık seçik ortaya koymaktadır. Örneğin TÜİK bile besinde son bir yılda yüzde 90, ulaştırmada yüzde 106 oranında fiyatların arttığını kabul etmektedir.
Enflasyonun son 6 ayda hızlanması ise şaşırtan değildir. Anımsatmak isterim; TCMB’nin kur hedefleme siyaseti, OVP’deki (Orta Vadeli Program) hedeflenen enflasyon oranı geçmiş yıllarda da tutmamıştır. Enflasyonun tek haneli oranlarda seyrettiği periyotlarda gelişmiş kapitalist ülkelerdeki oran yüzde 1 yahut 2 seviyelerindeyken Türkiye’de yüzde 10’nun biraz altında seyretmiştir. Kaldı ki, 2017 ile birlikte enflasyon çift haneli sayılara ulaşmıştır.
‘GEÇMİŞTE İKTİSAT İDARESİNİN ZİRVESİNDE BULUNANLARIN SORUMLULUĞU…’
Bu açıdan artık muhalefette olmakla birlikte yakın geçmişte iktisat idaresinin doruğunda bulunan siyasetçilerin sorumluluğu dikkatlerden kaçmamalıdır. Bilhassa son periyotlarda enflasyonun hızlanması salt güç fiyatlarındaki artış, tedarik zincirlerinde ortaya çıkan aksamalar, pandemi, Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısı üzere dışsal etkenlerle açıklanamaz. Kısaca anımsayalım, uzun bir devir uygulanan yüksek olumlu faiz ve baskılanmış kur (aşırı pahalı TL) siyasetiyle sürdürülen dışarıdan sermaye girişine, büyük ölçüde sıcak para ve süratli dış borçlanmaya dayalı siyaset sonucunda sanal yahut kof olarak nitelendirilen istihdamsız büyümenin kaydedildiği bir ekonomik yapı oluşmuştur. Oluşturulan borç ve rant iktisadında yaklaşık tüm bölümlerde üretim bir kenara bırakılırken borçlanmaya dayalı tüketimin süreksiz sanal refaha yol açmış olduğu bir gerçektir. Türkiye iktisadının göbekten dışarıdan sermaye girişine bağlı olması nedeniyle şartlardaki bilakis dönüş ekonomik krize ve enflasyonda artışa yol açmıştır. Sermayeye taraf verenler fonlarını yönlendirdikleri ülkede yüksek yahut tatmin edici bir getiri sağlamayı beklerler. Bir diğer deyişle “burunlarını tıkayıp” piyasaya girmenin temel şartı “piyasa koşullarının” yerine getirilmesi ve “güven”dir.
MERKEZ BANKASI İÇİN ‘HOŞ BİR SÜRPRİZ’
TCMB’ye siyasi müdahale, Banka’nın tutarsız öngörüleri ve uyguladığı siyasetteki yalpalanmalar, enflasyon-faiz temasında dünyada kabul gören uygulamaların ve piyasa müritlerinin bilakis inatçı bir tavır ve siyasette ısrarcı olunması, “ahbap-çavuş” kapitalizmi çerçevesinde kaynakların savurganca kullanılması ve resmi döviz rezervlerinin buharlaştırılması, dışarıya bağımlı bir iktisatta kurun sıçraması üzere etkenler enflasyon üzerinde belirleyici olmuştur. Hükümetin ekonomik krize karşı bir program hazırlamaması, krizin kıymetli bir ögesi olan enflasyona karşı dengeli bir siyaset geliştirmeyerek işi adeta oluruna bırakması kelam konusu. Bu şartlarda TCMB’nin daima değiştirdiği enflasyon gayelerinin tutması da bence sırf kurum için beğenilen bir sürpriz olur!
BÜYÜME LAKİN NASIL?
Hükümet bir müddet dövizi baskılamaya çalıştı lakin kurlarda yine hareketlilik kelam konusu. Önümüzdeki günlerde tekrar bir döviz krizi yaşanır mı? Yaklaşan seçimler öncesi izlenen para ve maliye siyasetlerini nasıl kıymetlendirmek gerekir?
Fed’in faizi 50 baz puan artırması ve gelecek için mümkün bir artışı öngörmesi, memleketler arası piyasaları, özellikte de Türkiye üzere kırılgan ekonomik yapıya ve giderek değersizleşen para ünitesine sahip bir ülkeyi etkilemesi mümkündür. Kırılganlık 5 yıllık risk primini (CDS) 2008 sonrasındaki 693,18’ ile en yüksek seviyeye çıkarmıştır. Rusya’nın akabinde risk açısından üst sıraya yerleşen ülkemizde para ve maliye siyasetlerinin ne derece faal olduğu ortadadır. Daha evvel vurguladığım üzere siyasi yetkililerin ve iktisat zirve idaresinde yer alanların krize karşı bir program hazırlamamaları, hamasi telaffuzlarla sorunu yokmuş üzere geçiştirmeleri, ekonomik-sosyal krizin derinlik kazanarak yaygınlaşmasına yol açmakta ve haliyle enflasyon da alıp başını gitmektedir. Dikkatinizi çekmek istediğim konu daima olarak ekonomik büyümeden kelam edilmesidir. Lakin nasıl ekonomik büyüme? İstihdamsız, ithalata bağımlı ve genelde düşük katma kıymetli, ihracat artışının daha fazla ithalat gerektirdiği bir sanal büyüme. Bu şartlarda para ve maliye siyasetini başka farklı kıymetlendirmek yerine, makroiktisat siyasetinin bu iki temel siyaset aracının belirli bölümlere kaynak aktarmaya yöneldikleri ve faal bir siyaset uygulamanın uzağında oldukları bilinen bir olgudur.
‘KURDA SIÇRAMA RİSKİ ORTADAN KALKMADI’
Uygulamada bu gerçek net olarak ortaya çıkmaktadır. Şöyle ki, Hazine’nin bankalara sattığı enflasyona endeksli kâğıtların faizi, enflasyonun hızlanmasıyla birlikte artmış ve Hazine’nin faiz yükü Nisan ayında anaparanın üzerine çıkmıştır. Böylelikle TÜFE endeksli tahviller bankalara çok kıymetli fiyatta mali rant sağlamıştır. Bankacılık dalına rant transferinin öbür bir usulü ise TCMB’nin yüzde 14 faizle kredi pompalamasıdır. Bankalar Merkez Bankası’ndan düşük faizle ve yüzde 17 ile halktan topladıkları parayı, Hazine’ye yüzde 23 faizle borç vermişlerdir. Sonuçta KKM sistemi ve TCMB’nin uyguladığı düşük faizden bankalar yararlanmış, 2021’de elde ettikleri toplam net karın yüzde 68’ini 2022’nin birinci üç aylık periyodunda kasalarına koymuşlardır. Kaybeden ise Hazine, münasebetiyle düşük gelirli halk kesitleri ve vergilerini ödeyenlerdir. Ekonomik tablo öylesine olumsuz seyretmektedir, döviz gereksinimi had safhaya ulaşmıştır ki, sağda solda döviz temin etmek için yapılan ve yapılmaya çalışılan swap mutabakatlarının ötesinde ihracat ve döviz gelirlerinin yüzde 40’ının Merkez Bankası’na satma zarurî kılınmış, bu da yetmemiş döviz talebini kısıtlamak için Merkez Bankası ve BDDK bankaların döviz süreçlerini piyasanın likit olduğu 10:00- 16:00 saatleri ortasına çekmesini duyurmuştur. Kısaca mevcut kırılgan yapıda kurda sıçrama riski ortadan kalkmamıştır.
‘BÜTÇE GELİR KAYBINA UĞRADI’
Hükümetin dövizi tutabilmek için devreye soktuğu Kur Muhafazalı Mevduat (KKM) hesabının hazineye yükü ne kadardır?
Resmi bilgilere nazaran KKM hesaplarındaki toplam fiyat 810 milyar TL’ye eşitlenmiştir. 23 Mart-8 Nisan ortasındaki vadesi dolan hesaplara bütçeden 13,2 milyar TL ödeme yapılmıştır. Kuşkusuz bütçeden yapılan ödemeler makul kümelere ve şirketlere kaynak transferi manasına geliyor. Burada KKM’yi kullanan şirketler kurumlar vergisi istisnasından yararlanarak 10,1 milyar TL meblağında avantaj sağlamışlar, hasılı bütçe gelir kaybına uğramıştır. Ayrıyeten vurgulanması gerekli nokta da bu uygulamaya rağmen dolarizasyonun devam etmesidir zira bankalardaki toplam mevduatın yüzde 60,7’si başta ABD doları olmak üzere döviz cinsindendir.
Fiyatlar süratle yükselirken geniş halk kesitleri de derin bir fakirleşme içinde. Türkiye seçimlerin arifesinde büyük toplumsal çalkantılara hamile mi?
Geniş halk bölümleri, işçiler, emekliler, üretici çiftçiler, çocuklar, gençler, yaşlılar, vd., derin bir yoksunlaşma ve fakirleşme sürecindeler. Bununla birlikte ekonomik kriz sürecinde direkt çıkar sağlayan kümeler ve kesitlerin varlığını da dikkat almak gerekiyor. Toplumsal ve ekonomik tablo lisana getirdiğiniz çalkantının olabileceğini işaret etse de Türkiye’de toplumun büyük bir bölümünün yansısını direkt ortaya koymadığını düşündüğüm için sandığın sabırla bekleneceği kanısındayım. Olağan seçimler vaktinde yapılırsa ve sonuçlara direkt yahut dolaylı olarak müdahale edilmezse. Her cins gelişmenin olabileceğini de düşünüyorum.