İstanbul Topkapı Üniversitesi’nden Prof. Dr. Celalettin Yavuz, Güney Kafkasya’daki sıkıntıları AA Tahlil için kaleme aldı.
***
2020 sonbaharında Azerbaycan ile Ermenistan ortasında yaşanan İkinci Karabağ Savaşı sonrası bölgede barış ve istikrarın yerleşmesi için Türkiye’nin başını çektiği diplomatik teşebbüsler ağırlaştı. Barış ve istikrar için düzenlenen çeşitli etkinliklerden biri de 11-13 Mayıs 2022 tarihlerinde Stratejik Fikir Enstitüsü (SDE) ve TİKA’nın Cumhurbaşkanlığı Külliyesi’nde gerçekleştirdiği “Uluslararası Kafkasya’nın Geleceği Kongresi”ydi. Rus ve İranlı diplomat ve akademisyenlerin katıldığı kongrede, Güney Kafkasya’nın geleceğiyle ilgili pek çok sorun masaya yatırıldı.
Bölge ülkeleri ortasında hem iç içe geçmiş bir birliktelik hem de Bakü-Tiflis-Ankara ile Moskova-Erivan-Tahran formunda iki farklı eksen mevcut.
GÜNEY KAFKASYA’DA ÇATIŞAN VE ÖRTÜŞEN ALANLAR
Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’ın yer aldığı Güney Kafkasya bölgesi; Rusya, İran ve Türkiye üzere ülkelerle çevrilidir. Tarihte bu üç etraf ülkenin uğraş alanı olan bölge, bilhassa Rusya yüklü olmak üzere, bugün hala üç ülkenin tesiri altındadır. Kelam konusu tesir, bölge ülkelerinin birbirleriyle kurdukları iş birliklerinden, farklı alanlardaki çatışmalardan ve çeşitli tertiplerdeki birlikteliklerinden de anlaşılabilir.
Türkiye NATO’ya; Rusya ve Ermenistan Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’ne; Rusya, Ermenistan ve Azerbaycan Bağımsız Devletler Teşkilatı’na; Türkiye ve Azerbaycan Türk Devletleri Teşkilatı’na; Türkiye, İran ve Azerbaycan Ekonomik İşbirliği Teşkilatı ile İslam İşbirliği Teşkilatı’na; İran dışındaki beş ülke ise Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü’ne üyedir.
Şayet Türkiye, Ermenistan ve Azerbaycan bağlantıları rayına girerse, Ermenistan’ın Zengezur bölgesinde açılacak bir ulaştırma koridoru ile Türkiye ve Türk devletlerinin Azerbaycan-Hazar geçişli sınır üzerinden iş birliği imkanı artacaktır.
Türkiye-Azerbaycan-Gürcistan ortasında BTC Boru Çizgisi ve Bakü-Tiflis-Kars demiryolu projelerinde, Türkiye ve Rusya ortasında güç yüklü kıymetli ekonomik iş birliği projelerinde ve Türkiye, Rusya ile İran ortasında ise Suriye’de (İdlib) Astana Süreci’nde iş birliği içerisindeler. Türkiye ile Azerbaycan ve Rusya ile Ermenistan ortasında ekonomik, siyasi, askeri ve kültürel manada çok güçlü iş birlikleri, İran ile Rusya ortasında ABD ve AB’ye karşı zımnen karşılıklı dayanışma, İran ile Ermenistan ortasında ekonomik ve siyasi iş birlikleri bulunuyor. Ermenistan ile Gürcistan’ın ABD ve AB ile emsal iş birlikleri de mevcut.
ABD, bölgede Hazar Havzası güç kaynaklarının Rusya-İran tesirinden kurtarılmasını amaçlarken, AB ülkeleri ile Çin’in iktisat ve güç, İsrail ile Japonya’nın ise iktisat yüklü ilgileri mevcut. ABD ve Fransa’daki Ermeni lobileri ise Türkiye-Ermenistan ilgileriyle yakından ilgililer.
Güney Kafkasya jeopolitiği, güç kaynakları ve nakil sınırları dikkate alındığında Orta Asya, Karadeniz Havzası ve Balkanlar’la birlikte bedellendiriliyor. Hazar Havzası’nın petrol ve doğalgazının Avrupa’ya naklinde hegemon bir güç tarafından silah olarak kullanılabileceği kaygısının yanı sıra bölge, Çin’in Kuşak–Yol projesiyle daha da kıymet kazandı.
Bölgede (a) Rusya ile Gürcistan ortasında Abhazya ve Güney Osetya, (b) Azerbaycan ile Ermenistan ortasında Dağlık Karabağ, (c) Türkiye ile Ermenistan ortasında kelamda “Ermeni Soykırımı”, (d) İran ile Azerbaycan ortasında en önemli “etnik” problemler mevcut. Pek birden fazla kördüğüme dönüşen bu problemler sebebiyle bölge ülkeleri bir ortaya geldiklerinde tarihi olayları da hatırlayarak ve daima kendilerinin haklı olduklarını tekrarlayarak tahlil süreçlerini olumsuz etkiliyor.
Ayrıyeten NATO’nun ve AB’nin doğuya yanlışsız genişlemesi, Rusya’nın “Yakın Çevre” projesi ve “Çarlık Rusya” hegemonya hasreti ile İran’a ve Rusya’ya ABD odaklı yaptırımlar da bölgedeki değerli global problemler ortasında yer alıyor.
Sonuç prestijiyle denilebilir ki; bölge ülkeleri ortasında hem iç içe geçmiş bir birliktelik hem de Bakü-Tiflis-Ankara ile Moskova-Erivan-Tahran formunda iki farklı eksen mevcut.
3+3 FORMATI VE MUVAFFAKİYET BAHTI
Dağlık-Karabağ sorunu 2020 sonbaharındaki İkinci Karabağ Savaşı ile büyük ölçüde sona ermişse de şimdi kalıcı antlaşma imzalanmadı. Kelamda “Ermeni Soykırımı” konusu statik olup, bilhassa iki ülke ortasındaki hudut kapıları ekonomik ve siyasi münasebetler açısından değer arz ediyor. Ermenistan’ın açılmasını istediği kapılar Azerbaycan-Türkiye uyumu sonunda açılabilir. Abhazya ve Güney Osetya’nın bağımsızlığını tanıyan Rusya ise adeta Gürcistan’la muahede yollarını tıkamış durumda.
Güney Kafkasya’da BM ile Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı bünyesindeki MİNSK Kümesi tahlil üretemeyince, memleketler arası sistemin bu başarısızlığı üzerine bölgesel tahlil yolları aranmaya başlandı. İkinci Karabağ Savaşı’nı kaybetmesine karşın Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan’ın seçimleri kazanması, bölgede kalıcı barış için Türkiye tarafından daha evvel dillendirilen Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan ile bölgeyi çevreleyen başka üç ülkenin (Türkiye, İran, Rusya) iş birliğini tabir eden “3+3 formatı” tekrar önerildi.
“Altılı Platform” ismi da verilen format, Aralık 2021’de Moskova’daki birinci toplantısını yaptı lakin Gürcistan toplantıya katılmadı. Bu toplantıya ve sürece paralel olarak ise Türkiye ve Ermenistan ortasında direkt “normalleşme” görüşmeleri başlatıldı. Keza Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin ile Ermenistan Başbakanı Paşinyan, 2022 yılının Nisan ayında Moskova’da bir ortaya geldi. Yayınladıkları 30 unsurluk ortak bildiriye nazaran; (a) Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya başbakan yardımcılarının başkanlığında Güney Kafkasya’da ekonomik ve ulaşım kontaklarının açılmasına ait Üçlü Çalışma Kümesi faal hale getirilecek, (b) Rusya, Ermenistan’ın demir yolu altyapısının modernizasyon projelerinde yer alacak, (c) Azerbaycan-Ermenistan sonunun belirlenmesi amacıyla ortak kurul oluşturulacaktır.
Şayet Türkiye, Ermenistan ve Azerbaycan münasebetleri rayına girerse, Ermenistan’ın Zengezur bölgesinde açılacak bir ulaştırma koridoru ile Türkiye ve Türk devletlerinin Azerbaycan-Hazar geçişli sınır üzerinden iş birliği imkanı artacaktır. Ermenistan, Soğuk Savaş sonrasında Sovyet coğrafyasında kurulan devletler içerisinde kalkınma açısından en sonlardadır. İstikrarın devamında bölgenin turistik çekiciliğine ilaveten bu ulaştırma çizgilerinin mevcudiyeti de Azerbaycan ve Ermenistan ekonomilerine büyük katkı sağlayabilecektir. Azerbaycan, ilgilerin gelişmesine bağlı olarak Ermenistan’a doğalgaz ve petrol ihraç ederek iktisadına katkı sağlayabilir.
Türkiye-Ermenistan-Azerbaycan-Hazar çizgisine yönelik olarak, Türkistan’daki Türk devletlerini yakınlaştıracağı ve bölgede Türk Dünyası yükü oluşabileceği üzere ortaya çıkabilecek telaşlar, İran’ın yaklaşımını merak konusu haline getiriyor. İran’daki Güney Azerbaycan Türklerinin Azerbaycan’a yaklaşması riski de İran’ın Altılı Platform’a olumlu yaklaşımını etkileyebilir. Aslında İran, Zengezur Koridoru’na karşılık Ermenistan’ı güneyden kuzeye geçerek Batum’a ulaşacak İran-Karadeniz ulaştırma sınırını öneriyor. Öte yandan Ermenistan’ın “arz çeşitliliği” için yalnızca İran yerine Azerbaycan’dan da doğalgaz ve petrol alması İran’ı rahatsız edebilir.
RUSYA HAKKINDA MUHTEMEL SORU İŞARETLERİ
Her ne kadar Altılı Platform’a karşı çıkmadığını hissettirse de Azerbaycan-Ermenistan çatışmaları sırasında Ermenistan yanlısı tavrı sebebiyle Türkiye-Ermenistan-Azerbaycan münasebetlerinin düzelmesini İran’ın pek de beğenilen karşılamayacağı tarafındaki kuşkular epey güçlüdür. Ayrıyeten İran’ın “ön bahçesi” üzere gördüğü bölgelerde Türkiye’nin (dolayısıyla Batı’nın) tesirinin artabileceğini ve hele de Türk Dünyası’nın bütünleşmesinin kolaylaşabileceği üzere olasılıkları, bilhassa de ucuza alıp Avrupa’ya kıymetli sattığı Türkmen ve Kazak gazlarının Hazar’dan geçtiği alternatif bir güzergahın gündeme gelme ihtimalini Rusya’nın çarçabuk kabul edebileceği söylenemez.
Rusya, kalkınan ve Türkiye ile ekonomik bağları güçlenen Ermenistan’daki gelişmeleri ne kadar istek eder? Rusya, Türk Dünyası’nın daha da yakınlaşmasını görmezden gelebilir mi? Rusya’nın ABD ve AB’ye karşın bölgede “düzen kurucu” pozisyonunu ispatlıyor olması, buradaki kazanımları için kâfi olabilecek mi? Altılı Platform dışında kalarak kaybetme riski bulunan Gürcistan’ın, İran’ın Ermenistan’ı güneyden kuzeye geçerek Batum’da Karadeniz’e ulaşan sınır teklifini tercih etmemesi için sebep var mı?
RİSKLERE KARŞI ALTERNATİFLER
Ermenistan, Rusya ve İran samimi iseler 3+3 platformu (veya 2+3) ile Güney Kafkasya’da değerli ekonomik kalkınma atılımları gerçekleştirilebilir. İran’ın istememesi halinde “2+2” (Azerbaycan, Ermenistan, Rusya, Türkiye) formülü yahut Rusya’nın reddetmesi halinde Türkiye-Ermenistan-Azerbaycan üçlü iş birliği de düşünülmelidir. Proje başarılı olursa, öteki yakın etraflarda de bölgesel tahliller için örnek olabilir.
Tüm bu formüllere bakıldığında akla gelen sorular şunlardır: Rusya’nın dışarıda olduğu bir denklem Güney Kafkasya’da istikrar sağlayabilir mi? Ukrayna Savaşı sonunda Rusya zayıf düşer, hele de Putin iktidardan olursa Altılı Platform devam edebilir mi? İran, Altılı Platform için samimi mi? Ya Ermeni Diasporası?
Sonuç itibariyle Güney Kafkasya’da istikrarın önünde provokasyonlara açık mahzurlar mevcut olup, dikensiz yol değildir. Sabır, ihtimam ve karşılıklı itimat buhranlarının giderilmesine muhtaçlık vardır.
[Prof. Dr. Celalettin Yavuz İstanbul Topkapı Üniversitesi]