Özgür His Sakin
Salon hınca hınç dolu. Personeli, memuru, mühendisi birebir sıralarda oturmuş müziğe eşlik ediyor. Sahnede klasik Türk müziğinin usta seslerinden biri var. “Bağdat Gecelerinde Bir Aşk Macerası” revüsüyle devrin İstanbul gazinolarını alt üst eden ünlü yorumcu Mualla Gökçay. Çocuklar sahne kenarından ayrılamıyor, hepsinin gözleri sahnede müzik söyleyen hoş sesli bayana kilitli. Sahnenin kurulduğu yer ise Soma Garp Linyitleri İşletmesi’nin bulunduğu Maden Dağı.
Yalnızca Mualla Gökçay değil, devrin pek çok ünlü sevilen yorumcusu konserler veriyor o yıllarda Maden Dağı’nda. Futbol maçlarından tutun da tiyatro kumpanyalarından temsillere madendeki karanlık hayata renk katan pek çok toplumsal aktifliğin düzenlediği yıllar… Garp Linyitleri İşletmesi, maden havzasında yaşayan maden emekçileri, memurlar, mühendisler ve aileleri için her türlü muhtaçlığı düşünmüş. Çocuklar eğitim alıyor, aileler keyifli mesut… Ve bütün bunlar 1950’lerin Türkiyesi’nde geçiyor.
MADEN İŞLETMECİSİ GAZETE SAHİBİ
Hayriye Ülker, o yıllarda Maden Dağı’nda kurulan o sahnenin kıyısında gözlerini o çok hoş müzikler söyleyen bayandan ayıramayan küçük bir kız çocuğu şimdi. 1938 doğumlu Ülker, bir madenci çocuğu. Gözünü açtığından emekli olana dek Garp Linyitleri İşletmeleri’nde ter döken binlerce işçiden biri. Babası Rüstem Ülker, mesleğe Balya Madeni’nde personel olarak başlayıp vakit içinde ustabaşılığa terfi etmiş bir personel. Yalnızca Rüstem değil, ailenin tüm erkekleri maden personeli.
Hayriye Ülker (soldan üçüncü) çocukluğunu madende geçirdi. Kömür Soma’da 1913 yılında Darkale’li Osman Ağa tarafından bulunmuş. Birebir yıl Akhisarlı Ragıp ve Çimeris Beyefendiler tarafından işletmeye açılan kömür ocakları, 1914-1918 yılları ortasında ordunun muhtaçlıklarını karşılamış. Mondros Mütarekesi’nden sonra Fransızlar tarafından 1918-1922 yılları ortasında işletilen ocaklar, 1922 yılından 1939 yılına kadar Fail Sabri, Nuri Aziz ve Yunus Nadi tarafından işletilmiş.
Devrin Muğla mebusu, Cumhuriyet Gazetesi sahibi ve başyazarı Yunus Nadi’nin madencilik dalında ne işi mi var? Tan Gazetesi’nin başyazarı Ahmet Emin Yalman’a nazaran, madencilik Yunus Nadi’nin “petrol ve buğday işleri” üzere çevirdiği “dolaplarından” biri sadece. Periyodun gazetelerine yansıyan argümanlara nazaran Yunus Nadi, devlete yılda 60 bin ton kömür çıkarmayı vaat ettiği Soma madeninden hem haksız kar elde etmiş hem de yanlışsız dürüst işletemediği madeni Etibank’a satarak mevcut servetini ikiye katlamış. Argümanlar o denli bir hal almış ki, Yunus Nadi ile yaptığı muahede gereği maden gelirinin yüzde 15’ini alması gereken maden mühendisi Macit Somer, Nadi’ye 100 bin liralık alacak davası açmış. Davanın nasıl sonuçlandığına dair rastgele bir doküman bulunamamış olsa da periyodun gazetelerinden Yunus Nadi’nin Soma’daki madeni, 1939 yılında 400 bin lira karşılığında Etibank’a sattığı anlaşılıyor.
Yunus Nadi’nin madene sahip olduğu periyotta verilen gazete ilanı BÜYÜ BOZULUYOR
Garp Linyitleri İşletmesi ise Türkiye’de devlet eliyle yapılan linyit işletmeciliğinin birinci örneklerinden biri. 1938 tarihinde Etibank´a bağlı olarak kurulan Değirmisaz işletmesinin akabinde 1939 tarihinde Tunçbilek İşletmesi de Etibank’a geçiyor. Soma maden ocağı ise işletmenin o yıllardaki sahibi olan Yunus Nadi’den bölüm alınarak faaliyete geçiyor.
Değirmisaz, Soma ve Tunçbilek işletmeleri 1940’da birleştiriliyor ve Etibank’a bağlı Mahdut Mes’uliyetli Garp Linyitleri İşletmesi Kuruluşu kuruluyor. Bu yapı 1957 tarihinden itibaren 6974 sayılı kanunla kurulan Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) içinde yer alıyor. Değirmisaz Linyit İşletmesi 1966 yılında rezervi tükenerek kapatılıyor. Soma bölgesi, 1978 yılında kurulan Ege Linyitleri İşletmesi (ELİ) Müessesesine’ne devrediliyor. 1995 yılında TKİ bünyesindeki tüm kuruluşlar, bölge müdürlüğü statüsüne, 2002’den itibaren de işletme müdürlüğü statüsüne geçiliyor. Fakat 2000’li yıllarla birlikte hızlandırılan özelleştirmeler kapsamında Soma dahil TKİ’nin elindeki kimi alanlar atıl saha olarak tanımlandığı için özel bölüme devrediliyor yahut rödovans karşılığı özel kuruluşlara işlettiriliyor. Ve büyü bozuluyor…
Hayriye Ülker ‘MADEN BİZİM CENNETİMİZDİ’
Ekmeğini madenden kazanmış on binlerce maden işçisinden biri olan Hayriye Ülker, büyü bozulmadan evvel madendeki hayata tanıklık edenlerden biri. Garp Linyitleri İşletmeleri maden alanında 2,5 yaşında iken başladığı seyahatini, emekli olana dek birebir alanda yaşayarak ve çalışarak sürdürmüş. Bugün 84 yaşında olan Ülker, ömrünün yarım asırdan fazlasını madene vermiş. Madene dair hatırladığı birinci anıyla o uzaktaki geçmişi getirip önümüze tüm canlılığıyla koyuyor: “Galiba 4-5 yaşlarındaydım. Engelli bir kardeşim vardı. Küçük yaşta vefat etti. Kardeşimin cenazesi kaldırılıyor. Maden çok kalabalık, herkes gelmiş. Cenazede şeker dağıtıyorlar ve ben o şekerin peşinde koşturuyorum. Olan bitenin farkında değilim. Ne yaparsın çocukluk işte.”
Madende yalnızca emekçilerin değil, emekçilerle birlikte ailelerin de yaşadığını anlatan Ülker “Benim çocukluğum, genç kızlığım daima madende geçti. Evlendim, eşim dışarıda çalıştığı için tekrar madende ailemin yanındaydım. Emekli oldum tekrar madendeydim.” Ülker, madenden bahsederken “cennet” tarifini kullanıyor: “Anlatsam da bugün anlaşılması mümkün değil. O denli bir birlik, beraberlik duygusu içindeydik. Konutlarımız bitişikti. Beyefendiler sabah vardiyaya, hanımlar birbirine kahveye sarfiyat. Öğlen vaktine dek yemekler yapılır, meskenin beyefendileri madenden gelip yemek yer sonra yeniden iş başı. Baş çavuşlar iş kısmı yapmıştır, herkes nereye gideceğini bilir madende. O denli zirvende dikilip çalış diye bağıran kimse olmaz. Emekçiler, pavyon dediğimiz meskenlerde kalırdı. Mükellef vaktini da yaşadık. Mahkum vaktini da. Mahkumlar geldi, onlar da madende çalıştı. Hiç bir olay çıkmadı.”
MADENDE BİRİNCİ PERSONEL SENDİKASI
Hayriye Ülker’in anlattığı mükellefler, 1940 yılında çıkarılan mükellefiyet kanunu kapsamında zarurî çalışanları tabir ediyor. 28 Şubat 1940´ta çıkarılan Ulusal Muhafaza Kanunu ile İkinci Dünya Savaşı´nın yol açtığı ekonomik düşüncelerin önüne geçilmesi için çıkarılan mükellefiyet kapsamında köylerde işi olmayan erkekler, muhtarlar vasıtasıyla mükellef memurlarına bildirilirdi. Mükellef memurları nezaretinde maden ocaklarına yollananlar ortasında kaçma teşebbüsünde bulunan olursa askerler tarafından yakalandıklarında çabucak kömür ocaklarına gönderilirdi. Velhasıl, zarurî bir mahkumiyet üzereymiş mükellef olmak o yıllarda.
Hayriye Ülker ve ailesinin madende yaşadığı periyotta çok sayıda mükellef ve mahkum bu ocaklarda çalışmış. Lakin her türlü sıkıntı şarta karşın, madende çalışma huzurunun ve barışının bozulmadığını anlatıyor. Bunun en kıymetli nedenlerinden biri de periyodun İşletme Müdürü Az Hakkı Önen.
İstanbullu bir aileye mensup olan Önen, İsviçre’de maden mühendisliği eğitimi almış. 1924’te Zonguldak’ta açılan Yüksek Maden Mühendisliği Mektebi- Ali’sinde hocalık yapmış. Garp Linyitleri İşletmesi’nin kurulmasıyla Soma’ya işletme müdürü olarak gönderilmiş. Personel dostu olarak tanınan Önen’in idaresinde personel sıhhati uygulamalarına büyük kıymet verilmiş. Kamyonların kömür taşıdığı virajlı dağ yollarında kaza olmaması için bugün hala kullanılan iç bükey ve dış bükey ayna sistemi birinci kere Soma’da uygulanmış. Sendika kanunundan sonra Soma’da birinci emekçi sendikası, Önen’in işletmesinde kurulmuş. Maden alanı içerisine okul da inşa ettiren Öner, çalışanların çocuklarını okuttuğu üzere, öğretmenlerin maaşlarını da kendi cebinden verirmiş.
‘DOKTOR AYAĞIMIZA GELİRDİ’
“Madendeki ilkokulun yanındaki sinema salonunda cumartesi günleri bütün okul sinema izlerdi” diye anlatıyor Hayriye Ülker: “Sadece eğitim değil, bütün gereksinimlerimiz karşılanırdı. Dispanserimiz, tabibimiz, ambulansımız vardı. Rastgele bir sıhhat problemimiz olduğunda hekim ayağımıza gelirdi.”
Maaşların kâfi olduğu, geçim ezası yaşamadıklarını söylüyor: “Ama ocakta çalışanların maaşı biraz daha fazlaydı. Ocaktakiler kayrılırdı zira işleri zordu. Onlar için çıkan ekmekler bile daha büyüktü. Çalışanlar ocaktan çıkınca duş alır, tertemiz giyinip meskenlerine o denli masraflardı. Her ay her aileye beş kilo şeker, yağ, makarna, pirinçten oluşan erzak verilirdi. Ailede madende çalışan iki kişi varsa iki başka erzak verilirdi. O kadar yağı ne yapacağımızı bilemezdik. Kömürümüz, odunumuz kamyonla gelirdi hatta emekli olduktan sonra bile odun kömüre para vermedim. Yaz tatillerinde ise kamp yerlerimiz olurdu. Soma’ya yakın Dikili, Kabakum, Bademli üzere sayfiye yerlerinde aileleri devre mülk metodu kampa yollardı işletmemiz. Çarşamba günleri madende yaşayan ailelere otomobil verilirdi, Soma pazarına giderdik. Pazara gidilmediğinde ise ayakçıya siparişlerimizi verirdik, ayakçı ne lazımsa meskene kadar getirirdi.”
‘İŞÇİ AİLELERİ HİÇBİR VAKİT SAHİPSİZ BIRAKILMADI’
Tarih boyunca dünyanın her yerinde en fazla ölümlü iş kazaları listesinin başında olan madencilik bölümünde hayat ocak altında zati sıkıntı kurallarda yaşandığı için toplumsal bakımdan da emekçiyi gözeten, güzel tutan bir anlayış olduğundan kelam ediyor Hayriye Ülker. Personellerin toprak altında saatlerce kürek salladıkları madende yaşamak güç olmasına sıkıntı fakat o dünyayı yaşayan ve bilenler için nostaljik de birebir vakitte.
Madendeki kompresör ve madenciler Hiç mi berbat bir anı yok, tek bir kaza bile mi olmadı pekala madende? Yaşanan bir kazayı anlatıyor Hayriye Ülker: “Sadece bir kaza oldu, onu da hayal meyal hatırlıyorum, 14 yaşlarındaydım. 1950’lerin başı olmalı. Sanıyorum 50 çalışanın vefat ettiği söylendi o vakit lakin benzeri büyüklükte bir kaza o madende bir daha yaşanmadı.” Babam iki kompresör makinesi kurmuştu. Afacan ve Efecan diye isim vermişti makinelere. Meskenden kompresörlerin sesini dinlerdi rastgele bir sorun olur da anında müdahale etmek gerekir diye. O denli titiz bir ustabaşıydı. Cebinden birkaç mühendisi çıkarırdı.”
Ancak babası Rüstem’i de bir kazada yitiriyor. Annesi dul, kendisi babasız kalınca işletme sahip çıkıyor aileye. Annesine iş veriliyor. Küçük Hayriye ise okumaya devam ediyor. “İşçi aileleri hiç bir vakit sahipsiz bırakılmadı” diyen Ülker, ilkokulu madende okuduğunu ve çok uygun eğitim aldıklarını lisana getiriyor.
‘KOOPERATİFTE HER ŞEY SATILIRDI’
Hayriye Ülker de yıllar sonra tıpkı annesi üzere madende çalışmaya başlıyor. Galimko ismi verilen kooperatifin hem satış elemanı hem muhasebecisi oluyor. Kooperatifte satılan eser çeşitlerini aktararak devam ediyor: “Kooperatifimizde tencereden makyaj gerecine, sucuktan yağı pirinci şekerine, konut eşyasından çeyizliğe aklına gelen her şey satılırdı. Galimko’da biz iki bayan çalışırdık. Çoğunlukla mal almaya ben tek başıma giderdim İzmir’e. 50 milyon nakit para veriyorlardı bana, otobüse binip gidiyordum. Satın alınacak eserler belirliydi aslında. Çocuk reyonundan kıyafet mi alınacak, girerdim seçer alırdım. Soma’ya gelince bir de o eserleri fiyatlardım. Kooperatifin bütün muhasebesini madende çalışan yöneticiler yapardı. İşletme ayrıyeten her personele 1 milyon 200 binlik fiş verirdi. Personel dilerse giysi dilerse besin alışverişini yapardı. Muahedeyi bizim kooperatifimizle yaparlardı. Kilometrelerce kuyruk olurdu madendeki satış mağazamızın önünde. Müellif kasa mı var o günlerde? Her şeyi elle yapardık. Kasada bir tek kuruş kayıp olsa gözümüze uyku girmezdi.”
‘ÖZELLEŞTİRME GELDİ, BERABERLİK BOZULDU’
Mühendisler, personeller ve memurlar ortasında bir ayrım var mıydı? Ülker’in karşılığı “hayır” oluyor ve ekliyor: “Mühendisi de emekçisi de memuru da tıpkı yerde yaşadık biz. Koskoca bir aile düşün. En ufak bir makûs gözle bakmak asla olmadı. Kimse meskeninin kapısını kilitlemezdi. Mahkûmlar geldiği vakitte bile berbat bir olay olmadı. Kız çocuklarının okumasına kıymet verilirdi. Hatta madendeki bir mühendis, beni ve birkaç emekçinin kız çocuklarını akşam sanat okuluna yazdırdı. Bu türlü bir birlik ve dayanışma vardı ortamızda. Bekâr olan çok sayıda bayan memur arkadaşımız vardı sonra. Misafirhanede kalırlardı. Ben alır konutumda konuk ederdim birçoklarını. Diyorum ya bugünden bakınca anlattıklarımı anlaman güç. Gerçek miydi? Evet, hepsi gerçekti. Toplumsal haklarıyla, birlik beraberlik hissiyle apayrı bir dünyaydı maden. Ne vakit özelleştirme gündeme geldi, bu dünya da bozuldu. Her şey bitti, tükendi, dayanışma kalmadı. Ben o periyot emekli olmuştum. Pek çok arkadaşım da emekliye ayrılmıştı. Ancak kimilerimizin çocukları madende çalışmaya devam etti. Ne var ki, onlara bıraktığımız dünya artık eski dünya olamadı bir daha.”