R. RUVEYDA OKUMUŞ
2022 yılının şimdi daha yarısı dolmamışken iki kitap yayımlamış olan Beşir Ayvazoğlu Öteki Canlar ismiyle bu seriye yeni bir kitap daha ekledi. Öteki Canlar’da insan hayatıyla bir bütün haline gelmiş hayvanları ele alan Ayvazoğlu’nun onlar hakkında yazdıkları eskilere dayanıyor. 2015 yılında Saatler, Ruhlar ve Kediler isimli kitabı birinci çıktığında çabucak okumuştum. Kitapta kedi, köpek, kuş, eşek üzere canlıların edebiyattaki yansımalarına dair ötekiler başlıklı kısım ise hayli ilgimi çekmişti. Hayatımızın bir kesimi olan hayvanların renkli ve bir o kadar şaşırtan dünyasına Beşir Ayvazoğlu, Öteki Canlar kitabıyla hepimizi davet ediyor.
Kitapta kedi, köpek, eşek, karga, leylek ve güvercine yer veren müellif, yapıtına çocukluğundan beri kedileri sevdiğini ve uzun yıllar sonra konutunda kedi besleme macerasını kendine has üslubuyla anlatarak başlıyor. Kedisi Boncukla olan muhabbetinden kelam ederken bir hayvanla kurulan dostluğun aslında insanın hayata ve dünyaya bakış açısını değiştirdiğini de söz ediyor.
Kitabın kapağında ise mimar, muharrir, ressam ve kedi sever Cihat Burak’ın kedili natürmortu dikkat çekiyor. Kedi ressamı Cihat Burak’ın kedili hikayeler kaleme aldığı kitaptaki değişik detaylardan yalnızca biri. Kedi muhabbetinden kelam açılmışken Ayvazoğlu’nun kitapta vurguladığı kimi detaylar aktarayım: Osmanlı İstanbul’una yolu düşen Moltke ve Claude Farrère üzere ünlü isimler kentte kedilerin ne kadar beşere alışık ve ne kadar cana yakın olduklarını anılarında anlatır. Şemsettin Sami, Halid Ziya, Nahit Sırrı, Tanburi Cemil, Ahmet Hamdi Tanpınar kedilere düşkün edebî isimlerden bazılarıdır. Kedi severlerden, Namık Kemal’in Hirrenâmesi üzere kediyi hiciv ögesi olarak kullananlara kadar aslında adam akıllı bir kedi edebiyatı oluşmuş.
SÜRGÜN EDİLEN KÖPEKLER
İstanbul’un sokak köpeklerinin 1910’da Hayırsız Ada’ya sürgün edilmesinin trajik kıssası ve bu hadisenin basına yansımaları, Ahmet Rasim, Refik Halid, Refi Cevad, Ömer Seyfettin, Ahmet Refik, Halide Edip ve Nazım Hikmet üzere edebiyat dünyasından meşhur isimlerinin köpekleriyle yaşadıkları ve onlar üzerine yazdıkları epeyce değişik. Mesela Nazım Hikmet, köpeği Şeytan’ı o denli çok sevmiş ki 1956’da ölünce bir mersiye kaleme almış. Nazım’ın, Şeytan’a mersiyesi edebiyatımızda bir köpek için yazılmış birkaç mersiyeden biri imiş.
Ayvazoğlu’nun kitabında ele aldığı hayvanlardan bir oburu de eşeklerdir. 1930’lardan itibaren arabaların yaygınlaşmaya başlamasıyla günlük hayatımızdan yavaş yavaş çekilen eşekler edebiyatımızda atasözleri, tabirler ve mizah ögeleriyle her devir var olmuştur. İstanbul’da nakliyatta eşeklerin kullanılmasına son verilmesi konusunda basında yaşanan tartışmalar, Piri ve Molla Lütfi’nin Harnâmeleri, 1910’da Baha Tevfik tarafından çıkarılan mizahî bir gazete olan Eşek gazetesi, Eşek Ahmed’in oğlu Hüseyin Avni Paşa’nın akıbeti kitapta farklı ayrı ele alınıyor.
UĞURSUZLUĞUN SEMBOLÜ
Müellifin kitapta temas ettiği kargalar ise eski şiirde, uğursuzluğun, berbatlığın ve berbatlığın sembolüdür. Pek çok kültürde uğursuz sayılan, sesinin berbatlığı ve hayvan leşi yediği için sevilmeyen kargalar aslında zeki hayvanlardır. Edebiyatımızda Ahmet Muhip Dıranas, Oktay Rıfat, Melih Cevdet, Can Yücel, Tuncer Fazilet ve Enis Batur üzere isimlerin şiirlerine kargaların bahis olduğunu görüyoruz. Hatta Enis Batur’un kargalar üzerine yazılmış şiirleri bir ortaya getirdiği “Karganâme” isimli bir yapıtı vardır.
Öteki Canlar’da kelamı edilen bir öbür canlı olan leylekler hakkında ise Ahmed Haşim’in yazdıkları edebiyatımızda ön plana çıkmaktadır. Haşim’in Göl Saatleri’nde yer alan “Mehtabda Leylekler” şiiri ve İkdam gazetesinde 1928’de neşredilen “Leylek” başlıklı yazısı dikkate paha. Bir Bursa seyahati esnasında tanıdığı Gregoire Baille’nin Irgandı Köprüsü başındaki köşkünde leylekleri tedavi ve himayesini “Gurabahane-i Laklakan” isimli yazısında anlatan şaire nazaran leylek, rastgele bir yaz kuşu değil, yazın ta kendisidir.
Ayvazoğlu da çocukluğunda Sivas’ta yaza girerken leyleklerin konutların bacalarındaki yuvalarına dönüşlerini merakla beklediğini ve tek ayak üstünde duruşlarıyla gagalarından çıkardıkları takırtılara bayıldığını söylüyor.
Halk ortasında hacı olarak kabul edilen leyleklerin İstanbul’da Eyüp ve Boğaz köylerini tercih ettiklerini, Mevlana’nın Divan-ı Kebir’inde kuşların piri olarak karşımıza çıkan leyleğin öyküsünü, Seyyid Hasan Leylek Dede ve leylek istifli sınır yapıtı ile ressam Salih Acar’ın leyleklerini de kitapta okumak mümkün.
Leylekler üzere gündelik hayatımızda ve edebiyatımızda yer bulan güvercinlere İstanbul’da bilhassa Eyüp Sultan Cami ve Beyazıt Cami avlusunda tesadüf edilir. Yabancı seyyahların seyahatnamelerinde Türklerin kuşları çok sevip korudukları ve her cinsten kuşlar yetiştirdiklerinden bahsedilmektedir. Osmanlı’da güvercin beslemek de saraydan halka kadar toplumun her kısmında görülen bir merak idi. Sultan II. Abdülhamid, Sultan Mehmed Reşad, Sultan Vahdeddin ve son halife Abdülmecid Efendi de güvercin meraklılarındandı.
Beşir Ayvazoğlu’nun evvelce kedilere dokunmaktan çekinen fakat artık onları öz evlatları üzere seven eşi Handan Hanım’a ithaf ettiği Öteki Canlar’da hayvan dostlarımıza dair öykülü, şiirli, hicivli ve hüzünlü birçok anlatım bulunuyor. Ayrıyeten müellifin on yıldır hayatına renk katan kedisi Boncuk’la bir fotoğrafının yer alması da okuyucuya hoş bir sürpriz oluyor.
Hülasa, yaşadığımız dünyanın yalnızca bize ilişkin olmadığı gerçeğini vurgulayan müellif, Öteki Canlar’da hayvanların gündelik hayatımızdaki yerini edebiyat ve kültür tarihinden çeşitli bahislerle okuyucuya sunuyor.