Shklar, kitabında adalet ve adaletsizlik ortasındaki farkı Rönesans sanatkarı Giotto’nun Arena Şapeli’ndeki tasvirleri üzerinden açıklıyor. Bu tasvirlerde adaletsizlik yaşlı denilebilecek yakışıksız yüzlü bir adamdır. Adalet ise dingin bir bayan. Giotto’nun adaleti terazi kullanmaz; aracılara gereksinim duymadan herkese hakkını verir.
HALİL TURHANLI
Felsefeci ve siyaset kuramcısı Judith N. Shklar 1957’de yayımlanan birinci kitabı After Utopia’da (Ütopyadan Sonra) aydınlanmadan günümüze uzanan süreçte politik inancın gerileyişinden, politik iyimserliğin çöküşünden yakınıyordu. Bu gerileyişten, giderek çöküşten on dokuzuncu yüzyıl romantizmini, Avrupa kültürüne asırlardan beri hükümran olan Hıristiyan kaderciliğini, varoluşçuluğu sorumlu tutuyordu. İsmi geçen eğilimlerin, inanç ve niyetlerin ortak noktaları ümitsizlikti. Bu da politik çaresizliğe, güçsüzlüğe yol açmış, sonuçta Avrupa’nın politik dünyasını ‘mutsuz bilinç’ ele geçirmişti.
Shklar, After Utopia’da çağdaş politik ideolojileri de tartıştı; zira Batı’nın ağır hasar almış politik kurumlarını savaş sonrasında onarabilmek için ideolojilerin gözden geçirilmesi gerekiyordu. Ona nazaran politik iyimserliğin çöküşü sonuçta özgün bir teori inşa etme istediğini de ortadan kaldırmıştı, bilhassa 1950’ler bu türlü bir periyottu. Shklar açıkça politik teorinin iyimserliğe ve umuda dayalı olabileceğini düşünüyordu. Fakat daha sonra, geç devrinde karamsar bir kuramcı oldu. Amerikalı siyaset kuramcısı Avrupa’nın yakın geçmişte yaşadığı savaşın nedeni olarak politik aşırılıkları görüyordu. Bu açıdan bakıldığında kitabı totalitarizme bir yansıdır. Onun anti-totalitarizmin kuramcısı olarak birinci çıkışıdır. Totalitarizmin yükselişini politik teorinin sekteye uğramasının, gerilemesinin dramatik sonuçlarından biri olarak kabul ediyordu.
TOTOLİTER REJİMLER ÜTOPYACI NİYETLERİN ESERİ
Shklar totaliter rejimleri birebir vakitte ütopyacı fikirlerin de sonuçları olarak kıymetlendirdi; totaliter tertiplerdeki toplumsal felaketler, ürkütücü boyutlardaki insan hakları ihlalleri karşısında politik gerçekçiliğin gereklilik olduğunu vurguluyordu. Ütopyacılığa, radikal dönüşümü öngören politik kanılara ve gündemlere giderek derinleşen bir kuşkuyla baktı. Politik şüpheciliğine politik karamsarlık eşlik etti. Geç periyot yazılarında şüphecilik ve karamsarlık bariz bir biçimde iç içe geçti.
Shklar Amerikan politik fikrinde farklı bir liberalizm anlayışının savunucusu olarak kabul gördü. Bu özgün anlayışını lisana getirdiği temel metin ‘Korkunun Liberalizmi’dir. 1989’da, vefatından üç yıl evvel kaleme aldığı, onun politik niyetini inceleyen ve yorumlayan her araştırmacının dikkatle okuduğu bu geç periyot metninde artık ‘güven vermeyen, ahlaki yerinden kuşku duyulan eski biçim bir liberalizm’ yerine yeni bir liberalizm öneriyordu. Shklar’ın farklı yaklaşımı ikinci büyük savaş sonrasında liberalizmin yekpare olmadığını, tek bir liberalizmin varlığından kelam edilemeyeceğini de ortaya koyuyordu.
Shklar, çıkış noktası olarak Hobbes’un Leviathan’daki kavramlarından birine başvurur: Bir insanın diğerleri tarafından saldırılarak öldürülmekten duyduğu kaygıyı söz eden summun malum. Tabiat durumunda her insan diğerlerinin saldırısına uğrama, bu taarruz sonucu öldürülme endişesiyle yaşar. Bu dehşet temelinde biraraya gelen beşerler politik toplumu oluştururlar.
BÜTÜN KÖTÜLÜKLERİN BAŞI ACIMASIZLIK
Shklar acımasızlığı bütün kötülüklerin en başında sayar. Onun liberalizmi de acımasızlığı engellemeyi, acımasızlığın ve zalimliğin yol açtığı adaletsizliğe kayıtsız kalmamayı, ‘pasif’ adaletsizliğin faili olmamayı gayeler. Bu nedenle Adaletsizliğin Veçheleri onun özgün liberalizm anlayışının anlaşılmasına da katkıda bulunabilecek bir kitap. Adalet ve adaletsizlik birçok kere birbiriyle aksilik alakası içinde düşünülen iki politik ve etik kavramlar. Adalet üzerine hukuk, siyaset, ideoloji, etik alanlarında da çok kitap yazılmış, çeşitli adalet teorileri oluşturulmuştur; fakat birebir şeyi adaletsizlik açısından söylemek mümkün değil. Adaletsizlik teoride gereğince ele alınmadı. Shklar’ın deyişiyle “hak ettiği entelektüel saygıyı” görmedi. Onu günümüzde siyaset teorisi alanında klasik sayılan kitabı Adaletsizliğin Veçheleri‘ni yazmaya, politik bir deneyim olarak adaletsizliği ele almaya yönelten de bu hürmet eksikliği olmuş.
ADALET İSE DİNGİN YÜZLÜ BİR BAYAN…
Shklar, adalet ve adaletsizlik ortasındaki farkı öncelikle Rönesans sanatının öncülerinden Giotto’nun Padua’daki Arena Şapeli’ndeki tasvirler üzerinden açıklamaya çalışıyor. Bu tasvirlerde adaletsizlik yaşlı denilebilecek yakışıksız yüzlü bir adamdır. Adalet ise dingin bir bayan; yüzündeki ifadesizlik onun tarafsızlığının duygusal dışavurumudur. Giotto’nun adaleti terazi kullanmaz; aletlere ve aracılara gereksinim duymadan herkese hakkını verir. Adaletsizliğin sık görülen veçhelerinden biri eylemsizlikten, yapmamayı tercih etmekten, haksız bir davranışı önlemeyi reddetmekten doğan ‘pasif adaletsizlik’tir. Bu tıp adaletsizliğe çok sayıda örnek verilebilir. Kimi durumlarda normlar pasif adaletsizliğe zorlayabilir. Kamu kurumlarında kurumsal hiyerarşiyi inşa eden normlar görevlilerin üstlerine karşı gelmelerini pürüzler. Bu çeşit normlar karşısında utangaç davranan vazifeliler adaletsiz olduğunu bildikleri bir süreç ve durum karşısında dahi sessiz kalmayı seçebilirler. Pasif adaletsizliğe bir öteki örnek devletin yakın sayılabilecek bir vakte kadar mahremiyet alanı saydığı aileye müdahalede bulunmamış olmasıdır. Sahiden geçmişte aile içi bağlantılar mutlak manada özel alana dahil kabul ediliyor, bayanın ve çocukların şiddet görmeleri halinde bile devlet bu alana müdahale etmiyordu. Müdahaleden kaçınan etmeyen devlet pasif adaletsizliğin faili oluyordu. Meğer günümüzde kelam konusu durum oldukça değişti. Devlet aile içi şiddeti önlemeyi yasal bir yükümlülük olarak üstlenmiş bulunuyor, bu alana kamu ismine müdahale ediyor.
