Göç: Birinci insanlık imtihanımız değil
Vakanüvis
Bir müddettir; başta Suriyeliler olmak üzere değişik milletlerden sığınmacılara yönelik tavırlar ile kimi sığınmacı görünümlü yabancılar kaynaklı provokatif gelişmeler yaşanıyor. Türkiye Cumhuriyeti’nin “devlet aklı” ile milletimizin “merhametli feraseti” bu oyunu da bozacak elbette. Türkiye, bilhassa son 10 yıldır devasa bir göç operasyonuna evsahipliği yaptı / yapıyor. Bu faziletli tavır hiç elbet birinci de değil. İşte Türkiye’nin “insaniyet karnesi”ndeki parlak sayfalardan bir tutam…
Anadolu, tarih boyunca çekim merkezi oldu
Anadolu’nun çok uzun asırlar boyunca gerek istekli yerleşme gayeli gerekse zorda kalıp buraya sığınanların yol açtığı göçlere maruz kaldığı anlatılıyor. Bilhassa Osmanlı Devleti devrinde hem yöneticilerin hem de halkın hassas tavrıyla mazluma, çaresize ve yurtsuza sürekli el uzatılmıştı. Anadolu’nun, başta iklim ve jeopolitik pozisyonu olmak üzere, limanlar, otlaklar ve stratejik savunma güzergâhlarına sahip olması ve ekonomik, toplumsal, kültürel kimliği, bu toprakları çabucak her vakit çekim merkezi haline getirmişti.
Sefere gelen Müslüman Araplar geri dönmüyordu
Anadolu topraklarında vakte yayılarak gerçekleşen birinci göç hareketi, Müslüman Araplarla olmuştu. İslam’ın yayılma devirlerinde Anadolu’ya yapılan seferler sonrasında pek çok Arap, ülkelerine dönmeyerek Anadolu’da kalmıştı. Arap ailelerinin Anadolu’ya yerleşmelerinin bir öteki nedeni de ekonomikti. Müslüman Araplar, Anadolu / Osmanlı İmparatorluğu interlandındaki dinamik toplumsal yapıda ticaret yapmayı tercih ediyorlardı. Osmanlı’nın yıkılış periyotlarındaki Arap kökenli son göç dalgası ise I. Dünya Savaşı öncesinde, yüklü olarak Suriye bölgesinde görülmüştü. Batı dayanaklı Şerif Hüseyin’in önderliğindeki Arap isyanı sırasında, çatışmalardan etkilenen 5 bin civarında Müslüman Arap, Suriye ve Hicaz bölgelerinden İç ve Batı Anadolu’ya nakledilmişlerdi.
Arnavut göçü büyük göçlerden birisiydi
Anadolu topraklarına yönelik erken periyot kayda paha göçlerden birisi de Arnavut göçüydü. Fatih Sultan Mehmet vaktinde Balkanlar’dan çok sayıda Arnavut İstanbul’a getirilmişti. Arnavutköy semti, 1468 yılında İstanbul’a göç eden Arnavutlarca kurulmuştu. Arnavutluk toprağının Osmanlı idaresine geçmesiyle birlikte başlayan göçlerle Arnavutlar vakit içerisinde toplumun ve devletin aslî unsularından olmuşlardı. Arnavutlar, Osmanlı Devleti idarî makamlarında en fazla misyon alan isimler Arnavut kökenliydi. Sadrazamlık misyonuna getirilen 215 isimden 35’i Arnavut’tu.
Göç dalgalarından bir başkası de 1850’li yıllarda yaşanmıştı. Kırım Tatar Göçleri, Osmanlı topraklarına gerçekleşen büyük çaplı Müslüman göçlerden birisiydi. 1783 öncesi periyot de Kırım Tatarlarının Osmanlı topraklarına küçük kümeler halinde göçleri görüldüyse de birinci büyük ölçekli göç, 1783 yılında Çarlık Rusya’sının Kırım’ı ele geçirmesiyle yaşanmıştı. Bundan sonraki Tatar göçlerinde ise 1890 yılına kadar Osmanlı – Rus savaşları belirleyici olmuştu. Periyotta ayrıyeten, Gürcü, Çeçen, Dağıstanlı, Laz, Arnavut, Boşnak ve Pomak göçleri de gerçekleşmişti.
Muhacirin Komitesi (Göçmen İdaresi)
Bu ortada göç hareketlerine karşı kurumsallaşma çalışmaları da görülmüş ve 1860 yılında “Muhacirin Komisyonu” (Göçmen İdaresi) tesis edilmişti. 1877’den itibaren ise II. Abdülhamid, “Umum Muhacirin”, “Muhacirin-i İslamiye”, “Muhacirin Encümen-i Alîsi” ve “İdare-i Umûmiye-i Muhacirin” Kurullarını kurdurmuştu.
O periyottaki Çerkez göçü ise en az Kırım Tatarlarının göçü kadar dramatik sonuçları olan ve Anadolu’nun demografik yapısını etkileyen bir kitlesel göç olarak kayıtlara geçmişti. Aralıklı olarak Birinci Dünya Savaşına kadar 2,5 milyon civarında Çerkez göç etmek zorunda kalmış lakin bu göçmenlerin büyük bir kısmı (yaklaşık 1 milyon civarı) göç sırasında hayatını kaybetmişti. Bütün Balkan Savaşları (1912-13) boyunca da yaklaşık 640 bin civarında yerli Anadolu’ya göç etmişti. Tekrar, Mayıs 1916’da yaklaşık 800 bin Müslüman da Rus ordusundan (Moskof mezalimi) kaçmıştı. Bu süreçte, Azerbaycan’dan da göç dalgaları yaşanmıştı. Bir milyonun üzerindeki başka bir göç dalgası ise Gürcülerle olmuştu. Birinci olarak 1828 – 1829 yıllarındaki Osmanlı – Rus savaşı sonrasında başlayan Gürcü göçleri 1921 yılına kadar devam etmişti.
Polonezköy’ü Polonyalılar kurdu
Anadolu’ya göçlerde, 19’uncu yüzyılda yaşanan Polonyalı göçü ise farklı özellikleriyle dikkat cazipti. İstanbul’daki Polonezköy semti; 1830 Polonya Ayaklanması sırasında hükümet lideri olan, sonrasında ise Polonyalı sürgünlerin siyasi önderi haline gelen Prens Adam Czartoryski tarafından 1842 yılında kurulmuştu.
Köyün ismi, kurucusunun ismi olan Adam’dan ötürü “Adamköy” olarak türetildiyse de vakit içinde Polonezköy kullanımı yaygınlanmıştı. Fransa Paris’te toplanan Polonyalı muhalifler, bir öbür merkez olarak da İstanbul’u seçmişlerdi. Eski hükümet lideri Adam Czartoryski, Michal Czajkowski’yi temsilcisi sıfatıyla Osmanlı Devleti’ne göndermişti.
Czajkowski, Sadık Paşa oldu
Adam Czartorysk’un temsilcisi Michal Czajkowski İstanbul’a geldikten kısa bir müddet sonra ihtida ederek İslamiyet’le onurlanmıştı. Sadık ismini alan ve Osmanlı Hükümetince “paşa” da yapılan Sadık Paşa, bugünkü Polenezköy semtinin bulunduğu yerde, Saint Benoit Fransız Lisesi’ni yönetmekte olan Lazarist rahiplerin kurduğu çiftliğin topraklarını satın almıştı. Birinci başta yalnızca 12 kişinin yerleştiği köy vakitle gelişmiş ve ilerleyen yıllarda bu sayı 220’ye yükselmişti. Yıllar geçtikçe 1830 Polonya Ayaklanması, 1853 Kırım Savaşı’na katılan askerler, Sibirya sürgünü ve Çerkes esaretinden kaçan Polonyalılarla köyün nüfusu artmıştı. 1938 yılında Polonezköy sakinleri, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığına kabul edilmişler, 1968 yılında da işledikleri toprakların tapularını almışlardı.
Bosnalı Müslümanlar, Kırımçak Musevileri, Rumlar ve Ermeniler
Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Bosna’yı işgal ettikten sonra 1918’e kadar Bosna’dan Türkiye’ye dört büyük göç dalgası olmuştu. Birinci büyük göç, 1878 yılında Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun Bosna’yı işgalinden çabucak sonraydı. İkinci göç, 1882 yılında gerçekleşmişti. Müteakip göç dalgası 1900 yılında, dördüncüsü ise 1908 yılında gerçekleşmişti. Tekrar Osmanlı periyodunda İspanya’dan Sefarad Musevileri, Kırım’dan Kırımçaklar (Türkçe konuşan Rabbinik Yahudiler), Karaylar, Kafkaslardan Dağlı Museviler (Tatlar), Gürcistan Musevileri ile Yemen, Buhara ve Hindistan kökenli Museviler Türkiye’ye göç etmişti. Ayrıyeten Osmanlı Batı’ya hakikat ilerledikçe buralarda bulunan Rum ve Ermenileri de Anadolu’ya naklediliyorlardı.
Yunanistan’dan 384 bin kişi geldi
Anadolu’ya göçler, Osmanlının son periyodundaki kadar ağır olmasa da Cumhuriyet periyodunda de devam etmişti. Göç eden bu insanların ortak özelliği ise son derece trajik kayıplar, acılar yaşadıktan sonra Anadolu’ya gelmiş olmalarıydı. Cumhuriyet devrinin en kıymetli birinci göç hareketi, 1923 yılında asılları belirlenen Türk – Yunan mübadelesi ile gerçekleşmişti. Muahedenin isminden de anlaşılacağı üzere karşılıklı gerçekleşen bu nüfus hareketliliği sonucunda 1922-1938 yılları ortasında Yunanistan’dan Türkiye’ye 384 bin kişi gelmişti. Birebir yıllarda Yugoslavya – Makedonya’dan da büyük bir göç dalgası yaşanmıştı. 1924 ve 1936 yıllarında Yugoslav idarelerinin baskılarından bunalan Müslüman Türkler de devayı Anadolu’ya göç etmekte bulmuşlardı. Yugoslavya Devlet Lideri Josip Broz Tito’nun Türkiye’yi ziyaret ettiği 1953 yılında imzalanan “Serbest Göç Anlaşması”yla Makedonya’dan Türkiye’ye üçüncü göç furyası başlamıştı. Böylelikle toplam 77 bin 431 aileye mensup 305 bin 158 kişi Yugoslavya’dan Türkiye’ye göç etmişti.
Bulgaristan’dan gelen göçler de Cumhuriyet periyodunun büyük göç hareketlerinden bir başkasıydı. 1923’ten itibaren Bulgaristan’dan gelen göçler, aralıklarla 1989 yılına kadar sürmüştü. Toplamda yaklaşık 800 bin kişi Anadolu’ya gelmişti. Ayrıyeten Romanya’dan 100 bine yakın kişi ülkemize göç etmişti. 1950’de kurulan Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin Çin tarafından işgali üzerine Doğu Türkistan’dan da Türkiye’ye göçler yaşanmıştı.
Nazi saflarında savaşanlar da geldi
Türkiye’nin göç hareketlerindeki farklı bir ayrıntı da II. Dünya Savaşı sırasında Nazi güçleri safında savaşan şahısların de yer almasıydı. “Doğu Lejyonları” olarak isimlendirilen bu birliklerde yer alan Türk kökenli az sayıdaki kişinin yeni vatanı Türkiye olmuştu. 1979’da yaşanan İran İslam İhtilali sonrasında ise Türkiye’ye bir milyona yakın İranlı göç etmişti. Yeniden, 1979’da Sovyetler Birliği’nin Afganistan’ı işgali yeni bir göç dalgasına yol açmıştı.
Halepçe Katliamı ve Körfez Krizi göçleri
Tarihte; ferdî kaçışların dışında, 1945, 1951, 1953 ve 1967 yıllarında Suriye’den Türkiye’ye toplu göçler de gerçekleşmişti. Sayıları kesin bilinmeyen bu göçmenler, Kırıkhan, İskenderun ve Adana’ya yerleştirilmişti. Irak’ta 1988 yılında yaşanan Halepçe Katliamı sonrasında ise 51 bini aşkın kişi Türkiye’ye sığınmıştı.
1991 yılındaki Körfez Savaşı sonrasında da 467 bin kişi kaçarak Türkiye’ye gelmişti. Ayrıyeten; 1992-1998 yılları ortasında Bosna’dan 20 bin kişi, 1999 yılında Kosova’da meydana gelen olaylar sonrasında 17 bin 746 kişi, 2001 yılında Makedonya’dan 10 bin 500 kişi Türkiye göç etmişti.
– İçişleri Bakanlığı Göç Yönetimi Başkanlığı, Göç Bilgi Notu
– Doç. Dr. Fuat Dündar, “Göçmenler ve Mülteciler”, Anadolu Mecmuası, Sayı 9, Yıl 2018