Tel-Aviv’de yaşayan feminist araştırmacı Orna Donath, 2008-2013 yılları ortasında anne olmaktan duyduğu pişmanlığı lisana getiren farklı sınıflardan, yaşları 26-73 ortasında değişen 23 bayan ile derinlemesine görüşmeler yaptı. Çalışma, 2017 yılında kitaplaştı. İrtibat Yayınları da çalışmayı, Bilge Yalçın çevirisiyle ve ‘Annelikten Pişman Olmak’ ismiyle Şubat 2022’de yayımladı.
Orna Donath’ın başlangıç noktası anne olmak istemeyenlere söylenen ‘ileride pişman olacaksın’ cümlesi. Donath ile annelikten pişman olmanın manasını, pişmanlık hakkında konuşmanın zorluklarını ve bu duyguyu paylaşmanın güçlendirici istikametini konuştuk.
‘ANNELİKTEN PİŞMAN OLDUKLARINI SÖYLÜYORLAR, ÇOCUKLARINDAN DEĞİL’
Annelikten pişman olmak ne demek? Kitabın değerli bir kısmında pişmanlık hissini açıklıyorsunuz lakin bu his, annelik duygusu/deneyimine dahil olduğunda ne oluyor?
Annelikten pişman olmak, çocuk doğurmaya/evlat edinmeye ve onları büyütmeye karar vermekle yanılgı yaptığını bilmek ve hissetmek demek. Aslında her anneye eşlik eden bütün o zorlukların senin için ‘her şeye değer’ olmadığını bilmek ve hissetmek manasına geliyor. Elbette birçok bayan anneliğe dair meçhul ve çelişkili hisler taşıyabiliyor. Anneliğin onu elde etmek isteyen rastgele bir kişi açısından benimsenebilir ve hasebiyle dokunulmaz olduğuna dair kültürel bağlamda beklenenlere dair değerlendirmeler var. Pişmanlık, bu değerlendirmelerden farklı bir yaklaşım sergileyen bayan kimliğini somutlaştırıyor.
Ancak çalışmada görüştüğüm annelerin çoğunluğu, anneliğe dair hisleriyle çocuklarına karşı hislerinin tıpkı olmadığını vurguladı. Annelikten pişman olduklarını söylüyorlar, çocuklarından değil. Çocuklarını seviyorlar. Buradaki fark, görüştüğüm annelerin çocuklarıyla yaşama hakları olan başka ve bağımsız canlılar olarak alaka kurduklarını gösteriyor. Fakat anne olmaktan ve çocukların ömürlerinden sorumlu olmaktan pişmanlık duyuyorlar.
Görüştüğünüz bayanların pişmanlıklarını fark etme anları birbirinden farklı. Kimisi gebeyken, kimisi ikinci/üçüncü çocuğundan sonra bunu fark ediyor. Bu duyguyu büyükanneyken lisana getirmeye başlayan bayanlar da var. Bu durum, toplumun annelikten beklentisine ve buna karşın pişmanlığını anlatabilmeye dair ne söylüyor?
Anneliğin her bayan için farklı manaları olabilir. Bayanları ikna etmek için yapılan ısrarın ve söylenenlerin bilakis, annelik bütün bayanlar tarafından ‘her şeye karşın verilen emeğe değer’ halinde deneyimlenmiyor. En başta, pişmanlık hissini konuşmak bayanların anne olmak istemesinin, anneliği takdir etmesinin ve bunu hayattaki ‘tek öz’leri olarak kabul etmesinin yalnızca bir vakit sorunu olduğuna dair doğrusal bir öyküyü de kesintiye uğratıyor. Mesela annelikten pişman olanlar -ki birtakım anneler çoktan anneanne oldu- ‘mutlu son’ katarsisi sağlamıyor ve diyorlar ki ‘Hayır, vakit geçti ve biz hala annelik hakkında birebir hissediyoruz. Bu bizim için bir küsurdu.’
Tam da bu pişmanlığı fark etmek bizi mitik bir krallık olarak anneliğe değil, bağ biçimi olarak anneliğe götürebilir. Bu, çoğumuzun dahil olduğu insan ilgilerinden biri ve öteki rastgele bir özneler ortası münasebette olana benzeri biçimde sevinç, can sorunu, nefret, kıskançlık, aşk, öfke ve evet, pişmanlık üzere her türlü duyguyu içerebilir. Pişmanlık, özne olarak bayanların hatırlama, kıymetlendirme, hayal etme, düşünme, hissetme ve kendileri için karar verebilme yeterliliklerini topluma hatırlatıyor. Oysa ataerkil toplum bütün bu yeterliliklerin sahibi olmayı tercih ediyor.
Çalışmada bayanların bu hisle ‘baş etme yöntemleri’ dikkatimi çekti. Bunlardan biri, ortadan kaybolma fantezisi. Bu fantezi, bayanların hayatında nasıl karşılık buluyor?
Birçok anne, anne olmadığı vakte geri dönemese yahut çocuklarıyla alakasını kesemese bile (bazen çocukları ortada yokken bile akıllarında var olan) alternatif gerçeklikler ve gidilmeyen patikalar hakkında fantezi kurabiliyor ve kuruyor da. Çalışmamda bayanların tanımladığı bu fantezilerde bayanlar annelikten pişman olsun yahut olmasın ortaklaşıyorlardı ve bu fanteziler anneler tarafından farklı hallerde tabir edilebiliyordu. Lakin bir yandan da bu fanteziler imkânsız bir yerde. Çocuklar ‘zaten buradalar’ ve çocuklarını geride bıraksalar bile, anne olmanın şuuru kalıyor. Bazen her gün her saat bu varoluşsal farkındalık onlara ‘birisinin annesi’ olduklarını hatırlatıyor. Mesela anneler kendilerini aile denkleminden çıkarmak isteseler bile, kendilerini anne olmaktan çıkaran hiçbir vakit aşımı, imkânı yahut çıkış noktası görmüyorlar.
‘TOPLUM, BABANIN UZAKLAŞMASINA NİSPETEN SESSİZLİKLE CEVAP VERİYOR’
Tıpkı durumdaki babalarla ilgili nasıl bir süreç işliyor?
Babalara farklı davranılıyor. Evet, çocuklarından uzaklaşan babalar da küçümseniyorlar. Fakat tıpkı durumdaki bayanların karşılaştığı yabanî kınamaya maruz kalmıyorlar. Annelere kıyasla ayrılık ya da boşanma sonrası meskenden ayrılan çok daha fazla baba var ve birden fazla vakit toplum -kadınlar, erkekler, akıl sıhhati uzmanları, avukatlar vb.- babaları ebeveyn sorumluluğundan muaf tutarak onların uzaklaşmalarına nispeten sessizlikle cevap veriyor.
Çocuklarla ilgili kısımda yaşadıkları pişmanlık hissini çocuklarıyla onları muhafaza emelli paylaşmayan bayanlar var. Ancak yalnızca çocuklarını koruyabilmek için pişmanlığını paylaşan bayanları da görüyoruz. Ne dersiniz?
Çocukların birçok, annelerinin annelikten pişman olduğunu söylediklerini hiç duymadı. Çalışmaya kendilerinin nitekim nasıl hissettiklerini çocuklarının bilmemeleri için bu ‘sırrı’ mezara kadar saklayacaklarını söyleyen bayanlar katıldı. Kimileri ise bunu yaşça büyük çocuklarıyla konuşmayı düşündüklerini söylediler. Bunu düşünüyorlar zira birçok nedenin yanı sıra çocuklarını sevmekle annelikten pişman olmak ortasında ayrım yapıyorlar.
Annelikten Pişman Olmak, Orna Donath, Mütercim: Bilge Yalçın, İrtibat Yayıncılık, 2022. Söylemeyi düşünenler için bu ayrım nasıl işliyor? Kuşaklararası diyaloğun burada nasıl bir kıymeti var?
Bu bütünleştirici duygusal yol haritasını sunmak istiyorlar ki ‘suç’ çocukların omzuna kalmasın. Öbür bir deyişle, çocuklarla pişmanlık hakkında konuşmak, çocuklarına çocukların yanlış bir şey yapmadıkları bildirisini iletme fırsatı. Bu durumu paylaşmak onları müdafaa isteğinden kaynaklanabiliyor. Birebir vakitte, ebeveynliğin anlatıldığı üzere tatmin edici olmama ihtimalini paylaşmanın manalı olabileceğini düşünüyorlar. Bu bakış açısına nazaran, âlâ anne olmak tam da çocuklarının önüne mümkün olduğu kadar farklı rotalar açmak ve acı yaratabilen bir mitik imge ile iş birliği yapmamak manasına geliyor. Ayrıyeten, çocuklarının omurundaki acıyı azaltmayı denemek onları muhafazaya çalışan uygun bir anne olmakla eş kıymet.
Birkaç sene evvel ders çıkışında bir öğrencim yanıma geldi ve annesinin anne olmaktan pişman olduğunu ‘o anda’ anladığını söyledi. Hayatında birinci sefer, annesinin evvel anne olmak istemeyen lakin sonra buna itilen toplumdaki bir bayan olduğunu fark ettiğini anlattı. Annesini yalnızca annesi olarak değil bağımsız bir bayan olarak görmek ona karşı kızgınlık, kınama ya da hayal kırıklığına sebep olmamış. Tersine annesini özne olarak görmek ona empati duymasına imkan sağlamış. Ki biz kızların annelerimize karşı neden öfke ve hayal kırıklığı hissedebileceğimizi çok âlâ anlıyorum -ve bunu hissetmeye hakkımız var- yeniden de annelerimizi sırf annelerimiz olarak değil, kendi başlarına kadın-özneler olarak görmemiz için de bir yer/alan olmalı.
‘PİŞMANLIK, NORMLAR HAKKINDA TOPLUMU TEKRAR DÜŞÜNDÜRÜYOR’
Kitabınızı politik bir iş olarak tanımlıyorsunuz. Pişmanlık siyaseti tam olarak nedir?
Çalışmamın maksatlarından birisi hislerin politik teamüllerine ışık tutmaktı. “Duygular bayanları ‘doğru yola’ getirmek için nasıl kullanılıyor?” sorusu vardı. Annelikten pişman olmayı ve buna yönelik toplumsal yansıyı ilişkilendirerek , ‘annelik bir tabiat olayı’ denilerek yaratılan toplumsal normu genişletip derinleştirdim zira bu norma nazaran, bayanların anne olmayı istemesi, bayan olmalarının ‘doğal’ bir getirisi; duygusal ve fizikî istikametten sağlıklı bir bayan çocuğunun doğumundan sonra ne yapacağını ‘doğal olarak’ bilir; ‘doğal olarak’ bayan anneliği hem kendi hayatında kıymetli bir değişiklik olarak hem de toplumsal hayata kazandırdığı bir ‘mutlu son’ olarak yorumlar ve bu kendi varlığının sonuncu ‘özü’dür zira o bir bayandır.
Lakin bayanların pişmanlığa dair kendi kıssalarını anlatabilmeleri, milletlere, iktisada, kapitalist mantığa, din rejimlerine ve ataerkil heteronormatif çıkarlara yarayan bu normlar hakkında toplumları tekrar düşünmek zorunda bırakır. Annelikte huzur bulmayan ve bundan pişman olan bayanların olduğunu kabul etmek; bayanlara kendi vücutlarının, kanılarının, anılarının, hislerinin, istek ve muhtaçlıklarının sahibi olma özgürlüğü vermek demek ve bu bayanların sorgulamaksızın ‘işlerini yapması’ iş birliğine dayanan toplumlar için açıkça ‘tehlikeli’dir.
Fakat pişmanlık hissini anneliğe ahenk sağlayamama ve şahsî başarısızlık olarak değerlendirirsek (ve bu annelerin daha fazla uğraş sarf etmesini önerirsek) çok sayıda batılı toplulukların bayanları yalnızca zorla anneliğe itmesine değil birebir vakitte bu ikna etme durumunun sonuçlarıyla baş edemediklerinde yalnızlığa sürüklenmelerine karşı da kayıtsız kalmış oluruz.
Kitabı şu formda bitiriyorsunuz: ‘Bazı yolların taşlarını döşemek zorundayız. Mecburuz. Kendi vücutlarına ve hayatlarına sahip çıkması gereken kadınlarız. Kendi niyetlerine, hislerine ve hayallerine de natürel. Bu olmadan, hiçbir şey kaygımıza deva olmayacak.’ Kitabı okuduktan kısa müddet sonra 8 Mart gece yürüyüşünde şu pankarta rastladım: ‘Anneden kızına geçer dedikleri yazgısı bayanlar baştan yazacak’. Bu iki tabir birbirine çok yakın geliyor. Bunlar size ne düşündürüyor?
Bu bana Adrienne Rich’in annelere davet da bulunduğu ‘Of Woman Born’ kitabını hatırlattı. Rich anneleri ataerkil toplumdan yara alacak olmalarına karşın kızlarının istedikleri yere kadar gitmelerine müsaade vermeye çağırıyor. Bu, bayanlar olarak bizi acıtan toplumsal rejimlere sadık olmamak- yani sevgi hareketi demek. Bu, acıdan birbirimizi korurken bir oburu için yan yana olmak- yani sevgi aksiyonu demek. Kızlardan annelere. Annelerden kızlara. Ve natürel arkadaşlara.
Kitabın Almanya’da önemli tartışma yarattığını biliyorum. Pekala 2022’de okuyuculardan nasıl geri dönüşler alıyorsunuz?
Son yıllarda, farklı ülkelerde yüzlerce tartışmanın olduğunu gördüm. Bayanlar öfkeli, saldırgan, inkara dayalı reaksiyonlardan takdir ve iç rahatlamaya kadar değişen, kapsamlı reaksiyonlarını lisana getirdiler. Bu, annelikten pişmanlık duymanın konuşulmadığı yahut neredeyse yalnızca kınandığı vakitten beri manalı bir değişiklik aslında.
‘ÇALIŞMA, KONUŞULMASI YASAK HİSLERE NASIL YATIRIM YAPILDIĞINI GÖZLEMLEMEYE MÜSAADE VERİYOR’
Kitabın sonunda çalışmaya gelen tenkitlerin anne olmak istememe kararınıza yönelik suçlamalara dönüştüğünü anlatıyorsunuz. Çalışmanın sizin için kıymeti neydi?
‘Annelikten pişman olmak’ yalnızca annelikten pişman olmaya ses vermedi, anneliğin kendisine ve bunu saran toplumsal tahakküme de ses verdi. Çalışmam, annelere bir cins ‘trend’ olarak, pişman olmadıklarında pişmanlık duymaları için ya da artık tüm anneler pişman olmalıymış üzere pişmanlığı yüceltme daveti değil.
Beklentim, annelikten pişman olmak hakkında daha fazla diyalogun devam etmesine ve ‘seçilmeyen yol’ ağıtlarının tartışılmasına imkan sağlaması. Diğer bir sözle, bu araştırmadan umudum, anne olmama üzere bayanlar tarafından seçilen yolları engellemek için toplumun nasıl yatırım yaptığını, hatta toplumun hissedilen ancak konuşulması yasak hislere nasıl derinden yatırım yaptığını gözlemlemeye müsaade vermesi. Bu şekil diyaloglar bize bir adım sonrasında dileklerimizin, hayallerimizin, vücutlarımızın sahibinin tekrar biz bayanlar olduğumuz gerçeğini tartışma imkanı sağlayacak. Anneliğin bizim için değerli olup olmadığına karar verme hakkına sahip olan yalnızca biziz.
‘SÖZLERİMİN KORKUTUCU OLABİLECEĞİNİ BİLİYORUM’
Son olarak, Türkiye’deki okuyucularınıza ne söylemek istersiniz?
Bu söyleşiyi yahut kitabı okuyan Türkiye’deki bayanların her birine derin şükranlarımı iletiyorum. Söylediğim hiçbir kelamı hafife almıyorum zira bu kelamların ayaklarının altındaki yeri sallayabileceğini ve bunun korkutucu olabileceğini biliyorum. Türkiye’deki bayanların sözlerimin onlara güzel bir yol arkadaşı olduğunu görmelerini umut ediyorum. Anne olmak istemeyenlere, anne olup olmak istemediklerinden emin olmayanlara yahut annelikten pişman olanlara ve olmayanlara…