Son günlerde tartışmalara bahis olan ‘kambiyo rejimi’, farklı manalarda kullanılsa da aslında döviz kuru rejimleri olarak biliniyor. Türkiye’de 1980’lere kadar uygulanan kapalı sisteme kambiyo sistemi ismi verildiği için sermaye hareketlerinin kısıtlanması, dövizin denetlenmesi üzere geçmişte geçerli olan yaklaşımlarla ilişkilendiriliyor.
Hazine eski Müsteşarı ve ekonomist Dr. Mahfi Eğilmez, şahsî blogunda mevzuya ait ‘Kambiyo Rejimi ve Türkiye Uygulaması’ başlığıyla yeni bir yazı yayımladı.
Eğilmez’in yazısı şöyle:
“Kambiyo, asıl olarak ticarette kullanılan bir tabirdir: (1) Para yerine geçen ve bir alacağı temsil eden ve ismine kambiyo senetleri denilen dokümanların değiş tokuş edilmesi. Türk Ticaret Kanununda kambiyo senetleri poliçe, bono ve çek olarak sıralanmıştır. (2) yabancı bir ülkedeki bir alacağın tahsil edilmesi, bir borcun ödenmesi ya da bir yabancı ülkeden toplanan para ya da para yerine geçen taşınabilir bedellerin öteki bir yere aktarılması için yapılan süreç. Bu iki manası dışında iktisat alanında da yeni bir mana kazanmıştır: (3) Kambiyo sözcüğü iktisatta döviz ve efektif manalarında kullanılır. Döviz, dar manada yabancı parayı temsil eden evraklar ve hesaplar, efektif ise nakit olarak bulundurulan ve merkez bankası tarafından alış ve satışı yapılan yabancı para manasında kullanılır. Bu çerçevede bir ülke parasının, öbür ülkelerin parasına dönüştürülmesiyle ilgili süreçlere kambiyo süreci yahut döviz süreci denir.
İki ülke parasının değiştirilmesi için örneğin 1 USD = 14,9 TL üzere bir eşitlik kullanılması gerekiyor. Bu değişimi sağlayan ve kısaca kur dediğimiz eşitliğin uzun ismi kambiyo kuru ya da döviz kurudur. Evvelce yabancı paralarla bağlantıyı tanımlamakta kambiyo ve kambiyo kuru tabirleri çok daha fazla kullanılırdı günümüzde onun yerine döviz ve döviz kuru tabirleri kullanılır olmuştur.
Kambiyo rejimi denildiğinde anlaşılan mevzu sermaye hareketlerinin durumuyla ilgili düzenlemeler ve döviz kurlarının nasıl belirleneceği sorunudur. Sermaye hareketleri denildiğinde kastedilen şey bir ülkeye direkt yabancı sermaye yatırımı, portföy yatırımı (borsaya yatırım gibi) ya da borç biçiminde girecek ve geri çıkacak olan yabancı paralar ve parayla tabir edilen ödeme araçlarına nasıl bir rejim uygulanacağı bahsidir. Bu bahiste iki farklı rejim vardır: (1) Sermaye hareketleri kontrol altındaysa ya da daha açık tabirle yabancı para ve yabancı paraya dayalı kaynakların ülkeye giriş ve çıkışı kısıtlanmış ve yabancı para alım satımı kontrol altındaysa buna kambiyo denetim rejimi ya da denetimli kambiyo rejimi ismi veriliyor. Bu rejim altında ülkeye yabancı para girişi ve ülkeden yabancı para çıkışı devletin kontrolüne ve müsaadesine tabi durumdadır. (2) Sermaye hareketleri hür bırakılmışsa (buna da hür kambiyo rejimi deniyor) ülkeye girecek ve ülkeden çıkacak yabancı paralar ve döviz alım satımı, kara para kontrolü üzere mevzular dışında, kontrole tabi değildir.
Sermaye hareketlerinin kontrole tabi tutulduğu kambiyo denetim rejimine çoklukla sabit döviz kuru yolu eşlik eder. Bu sistemde merkez bankası yabancı paralara karşı ulusal paranın paritesini (eşitlik kurunu) belirler ve bunu savunur. Şayet belirlenen bu kur bir mühlet sonra gerçek durumu yansıtmaz hale gelirse o vakit devalüasyon (ya da revalüasyon) yapılarak kurun yeni pahası belirlenir. Bir öteki deyişle bu yolda kur, piyasada arz ve talebe nazaran değil, merkez bankası tarafından belirlenir.
Sermaye hareketlerinin özgür olduğu hür kambiyo rejiminde dalgalı döviz kuru tekniği geçerlidir. Bu yolda ulusal paranın yabancı paralar karşısındaki bedelini bir otoritenin belirlemesine gerek yoktur, döviz kurları tıpkı başka malların fiyatları üzere piyasada arz ve talebe nazaran belirlenir ve yeniden arz ve talebin durumuna nazaran daima değişim gösterir.
TÜRKİYE’DE KAMBİYO REJİMİ VE YANSIMALARI
Türkiye, 1980’lere gelene kadar 1930 tarihinde yürürlüğe girmiş olan Türk Parası Değerini Müdafaa Hakkında Kanun çerçevesinde idareye büyük yetki tanıyan bir sistemle sıkı bir kambiyo denetim rejimi uyguladı. Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte dünyada Büyük Depresyon denilen kriz hakimdi. Büyük Depresyon sonrasında da kambiyo rejimi bu kanun çerçevesinde uygulanmaya devam etti. 1980’lerin ortalarına gerçek döviz kurlarının piyasada arz ve talep kurallarına nazaran belirlenmesi yoluna geçilmekle birlikte bir yandan da müdahale kelam konusu olmaya devam etti. O tarihlerde dünyada hâkim olan prosedür de aşağı üst birebirdi. Buna müdahaleli dalgalı kur rejimi (dirty float) deniyor. Türkiye, 1990 yılında IMF Ana kontratının 8’inci hususundaki şartları tamamlayarak bu yarı kontrollü rejimden sermaye hareketlerinin özgür bırakıldığı özgür kambiyo rejimine geçti ve Türk Lirası konvertibl hale geldi. Böylelikle yurt içinde yerleşik olan kişi ve kuruluşların yurt içindeki bankalarda yabancı para üzerinden hesap açabilmeleri, bankaların yabancı para üzerinden kredi verebilmesi, ülkeye döviz giriş çıkışı özgür bırakılmış oldu.
Günümüzde Türkiye hür kambiyo rejimi içinde olmasına rağmen çeşitli alt düzenlemelerle kur kontrolü yapmaktadır. Bu alt düzenlemeler ortasında döviz alım satımına vergi uygulanması, kur muhafazalı mevduat hesapları, ihracat gelirlerinin belli bir yüzdesinin merkez bankasına satılması zaruriliği, piyasada fiyat (kur) oluşumuna merkez bankası ve kamu bankaları eliyle döviz satışı yapılarak daima müdahale edilmesi üzere uygulamalar yer almaktadır. Son periyotta bu uygulamalara bakılarak Türkiye’nin kambiyo denetim rejimine (piyasada kapalı kambiyo rejimi tabiri de kullanılıyor) döneceği istikametinde görüşler öne sürülüyor ve bu görüşler de siyasal iktidar tarafından yalanlanıyor. Üstte değindiğimiz uygulamalar, kambiyo denetim rejimine kesin bir dönüşü göstermese de yarı denetimli bir kambiyo rejimine girildiğini gösteriyor.
İMKÂNSIZ ÜÇLÜ TEZİ TÜRKİYE’DE ÇALIŞMIYOR MU?
Günümüzdeki tartışmalardan birisi de imkânsız üçlü ya da üçlü açmaz denilen olgunun Türkiye’de çalışıp çalışmadığı sorunudur. İmkânsız üçlü, en kolay anlatımıyla; sermaye hareketlerinin özgür olduğu bir ortamda sabit döviz kuru ve bağımsız para siyaseti uygulamasının bir ortada var olamayacağını öne süren bir tezdir. Bu tezi daha anlaşılabilir bir biçimde şöyle söz edebiliriz: Sermaye hareketleri hür bırakılmışsa, kur ve faiz tıpkı anda denetim edilemez, bu türlü bir ortamda ya ikisini de özgür bırakmak ya da ikisinden birini denetim etmek kelam konusu olabilir. Günümüzde Türkiye’de sermaye hareketleri hür, döviz kurları ve faizler piyasada belirlenir görünse de merkez bankası hem faizi hem de kuru denetim etmeye çalışıyor. Faizi denetim ederken piyasa faizinin çok altında bir siyaset faizi belirliyor ve bankaları bu düşük faizle fonluyor. Ne var ki merkez bankasının faizi düşük tutması kredi faizlerinin bu faiz oranının üç katına yakın oluşmasını engelleyemiyor. Münasebetiyle faiz denetimi yarı denetim üzere bir tesir yapabiliyor. Merkez bankası bir yandan da döviz satışı yaparak döviz kurunu makul bir seviyede tutmaya çalışıyor. Kur muhafazalı mevduat hesapları aracılığıyla gelen dövizlere ve ihracatla elde edilen döviz gelirlerinin yüzde kırkının merkez bankasına satılması zorunluluğuna karşılık merkez bankası rezervlerinin erimesi bize piyasaya döviz satışı yoluyla müdahale edilmeye devam edildiğini açıkça gösteriyor. Türkiye kur denetimini swap süreçleriyle elde ettiği rezervlerini kullanarak yaptığı için şimdilik bir sorun çıkmıyor. Faizi, merkez bankası aracılığıyla denetlese ve bankalara baskı yapılsa da piyasada faiz oluşumu yeniden de özgür olarak yürüyor. Ayrıyeten kur müdafaası ismi altında ek faiz ödenerek ortaya çıkabilecek faiz – kur çelişkisi de kısmen engelleniyor. Öte yandan Türkiye’ye direkt yabancı sermaye yatırımı ve borçlanma üzere dış kaynaklar da eski seviyede girmiyor. Giren yabancı paralar daha çok merkez bankasının yabancı merkez bankaları ve fonlarla yaptığı swap mutabakatlarıyla geliyor. Hasebiyle bu çeşit denetimler tam manasıyla bir denetimden çok yarı denetim üzere tesir yapıyor ve imkânsız üçlüde öngörülen sıkıntıları çıkartmıyor. Bu uygulamada sorun, swap mutabakatlarının sürdürülememesi halinde ortaya çıkar.
Kuşkusuz burada bahis ettiğimiz sıkıntılar piyasa açısından ortaya çıkabilecek sıkıntılardır. Yoksa kur muhafazalı mevduat uygulamasının Hazine’ye getirdiği ağır yük bütçe açısından, swap muahedeleriyle sağlanan fonlar da geri ödeme yükümlülükleri açısından önemli meselelere yol açacak ataklardır.
Türkiye, sıkıntılarıyla yüzleşerek onları kalıcı biçimde çözmek yerine daima süreksiz tahlillerle ileriye erteleyerek daha da büyütmektedir.”