Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan’ın idamları üzerinden 50 yıl geçti. 1972’den günümüze uzanan bu acı, vakit zaman büyük bir hüzün yaratırken, vakit zaman da ihtilal ve sosyalizm inancının bir meşalesine dönüşerek yeni jenerasyonların çabasına ışık tutuyor. Burhan Kum, işte bu serüveni ‘1972 – Meşaleyi Yakanların Öyküsü’ isimli bir çizgi romanla anlattı.
1962 doğumlu olan Kum, yurt dışında fotoğraf okuduktan sonra pek çok yerde ferdî stantlar açtı, Akdeniz Üniversitesi Hoş Sanatlar Fakültesi’nde fotoğraf dersleri verdi. Şimdilerdeyse atölyesinde sanatsal çalışmalarına devam ediyor. 2019’da yayınladığı birinci çizgi romanı ‘Gentile Bellini’nin Fotoğraflı Konstantiniyye Günlüğü’nden sonra, geçtiğimiz günlerde raflara giren Detay Yayınları etiketine sahip olan ‘1972 – Meşaleyi Yakanların Hikayesi’nin geçmiş ile bugünü buluşturma yolunda atılan kıymetli bir adım olduğu kuşkusuz.
Biz de bu vesileyle Burhan Kum’la 68 Hareketi’ni, öğrenci başkanlarını ve günümüz uğraşını konuştuk.
’68 BİR HALK AYAKLANMASIDIR’
Türkiye 68 Hareketi’ne yönelik onlarca belgesel çekildi, yüzlerce yazı yazıldı fakat bildiğimiz kadarıyla hiç çizgi roman yapılmadı. Sizi bu kitabı hazırlamaya iten şey neydi?
Bu çizgi romanın başlangıç hikayesi birkaç yıl öncesine dayanır. Bir tanıdığımın kütüphanesini karıştırırken elime Fransız basımı ‘Dünyada 68’ isimli bir hayli kalın bir kitap geçti. Heyecanla sayfaların içinde dolaşmaya başladım. Fransa’daki aksiyonlarla başlayan kitap (yarısı Fransa’ya ayrılmıştı), Amerika’daki Vietnam Savaşı tersi aksiyonlar, Kara Panter Partisi, Küba Devrimi’nin Güney Amerika’daki yansımaları, İngiltere’de hippiler, Almanya’da Baader Meinhof, İtalya’da Kızıl Tugaylar, Japon Yeni Sol Hareketi ile devam edip Hollanda’daki Provo Hareketi’nin barış için “bisikletleri beyaza boyama eylemi” ile son buluyordu. Evet, son! Kitapta Türkiye’ye dair tek söz yoktu. “Nasıl olur ya?” diyerek kitabı bir kenara fırlattığımı hatırlıyorum.
Geçen yıl çocuklarım ve arkadaşları ile gençlik yıllarım üzerine konuşurken Türkiye 68 Hareketi hakkında neredeyse hiçbir şey bilmediklerini fark ettim. Birkaçı Deniz Gezmiş’in ismini duymuştu lakin ortalarında Yetenekli Çayan’ı tanıyan yoktu. Ya 6. Filo’nun denize dökülmesi, toprak işgalleri, 15-16 Haziran, 12 Mart, Nurhak, Kızıldere? Ülkenin içinde bulunduğu şartlardan rahatsız olan ve kendilerini muhalif olarak tanımlayan gençlerden hiçbiri bunları duymamıştı. Farklı bir ortamda karşılaştığım gençler ise 68’i maceracı birkaç gencin öyküsü zannediyorlardı. Meğer biliyoruz ki 68, dünyada ve Türkiye’de büyük bir halk ayaklanmasıdır. Devrimci gençler, ağaların topraklarını işgal eden, sendika hakkı için sokaklara dökülen yüz binlerin peşinden gidiyorlardı. Günümüz gençlerine yalnızca ismini bildikleri Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının sorununu anlatmak, ülke tarihinin değerli bir kesitinde yaşananların manasını aktararak tarihi kopukluğu gidermek için bir şeyler yapmam gerektiğini düşündüm.
Bu bahiste yazılmış oldukça kitap var lakin kendi çocuklarıma bakarak, görsel dünyaya doğmuş bu gençlerin tarih okuma konusunda pek de istekli olmadıklarını biliyorum. Gençlere ulaşmak için bir çizgi roman yapsam yeterli olur da, pekala hikayeyi nasıl kurgulamalıyım diye düşünürken birden bir sonraki yılın 2022 olduğunu fark ettim: Denizlerin idamının 50. yılı. Çizgi romanımın başlangıç noktası için bundan daha uygun bir fırsat olamazdı. Üstelik bu bahiste daha evvel hiç çizgi roman yapılmamış olması da beni ekstra ateşledi. Bir yıl içinde tamamlamam gerektiği için dört elle işe koyuldum.
Kitabın sonunda geniş de bir kaynakça mevcut. Yazım-çizim öncesi yaptığınız araştırma sürecinden bahsedelim mi biraz?
Periyot çok hassas ve şahitlerin birçoğu hâlâ hayatta. Bir işi yapanın az, eleştirenin ise çok olduğu ülkemizde en ufak bir yanılgıya müsamaha gösterilmeyeceğini bildiğim için işe evvel periyoda ilişkin bulabildiğim (birçoğunu aslında daha evvel okuduğum) tüm kitapları okuyarak başladım. Mevzuyla ilgili sinemaları ve belgeselleri izledim. Periyodun yaşayan şahitleri Aydın Çubukçu, Mustafa Yalçıner ile daha evvel yüz yüze konuşmuştum. Nurhak gazileri Tuncer Sümer, Hasan Kırteke ve Hacı Tonak’la da telefonda görüştüm. Akabinde araştırma yapmak ve fotoğraflar çekmek için Nurhak’a gittim. İnekli’de elli yıl evvel yaşananların şahitlerini dinledim. Oradan ODTÜ’ye ve İstanbul’a gittim. Çizgi romanımda kullandığım her fotoğrafın kendime ilişkin olmasını istediğimden her kare için abartısız onlarca fotoğraf çektim.
Senaryo yazım sürecinde, tarihi gerçekliğe aksi düşmemek korkusuyla ‘Bizim 68’in müellifi Aydın Çubukçu hocam ile daima yazıştım. Esasen tarihi gerçeklik ve 68 Türkiyesi’nin manasını hakikat aktarabilmek açısından en çok da Aydın hocanın kitabından yararlandım. Herkesin oy birliği ile onaylamadığı hiçbir olayı kitabıma dâhil etmedim. Lakin görsel doküman bulma konusunda epey zorlandım. İnternette Deniz Gezmiş’in onlarca fotoğrafı var ancak Kadir Manga’nın, Alpaslan Özdoğan’ın fakat ikişer (onlar da son derece bulanık) fotoğrafı bulunabiliyor. Görsel eksikliği noktasında mecburen hayal gücüme yaslandım.
1972 – Meşaleyi Yakanların Hikayesi, Burhan Kum, 28 syf., Detay Yayınları, 2022. ‘GÜNÜMÜZÜN ZAVALLILIĞI BİREYCİLİKTEN KAYNAKLANIYOR’
‘1972 – Meşaleyi Yakanların Öyküsü’ yalnızca devrimci başkanları mevzu edinmiyor, bugünden geçmişe bakıp hafızasını yitiren bir toplumu da tenkide tabi tutuyor. Hatırlamak sorumluluğu beraberinde getirir derler. Bu bahiste neler söylemek istersiniz?
Bir hafıza oluşturmak savında değilim, haddim değil. 68’li olabilmek için en az on beş yıl geç doğmuşum. Neyse ki vakit içinde periyodu yaşayan bireyler tarafından aslında epeyce geniş yazılı bir külliyat oluşturuldu. Kayıt altına alınmış hafıza orada duruyor fakat gördüm ki günümüz gençlerinin bu hafızayla münasebeti benim dilek ettiğim seviyede değil. Arka arda yaşanan darbeler, dayatılan neo-liberal, bireyci hayat usulü politize olan gençleri bile ferdî kurtuluş yolları aramaya itiyor. En bilineni, garsonluk kıymetine da olsa bir an evvel Avrupa’ya kapak atmak isteyen mühendisler, doktorlar! 68 neslinin devrimci önderlerinin problemini günümüz gençlerine aktarırken ortalarındaki benzerlikler (sisteme itiraz) kadar farklılıkları (68’liler kurtuluşu toplumsal tahlilde görürken günümüz gençleri ferdi kurtuluş peşinde) da vurgulamak istedim.
Umudum, gençleri geçmişte yaşananların ışığında kaçmaya değil de ülkeyi topyekûn bir kurtuluşa götürecek sorumluluğu üstlenmeye sevk edebilmek. Biliyorum, bir çizgi romanla gerçekleşme ihtimali çok zayıf bir hayal üzere görünüyor ancak olsun, o kadar hoş bir hayal ki.
Pekala, sizce devrimci önderleri hatırlamak neden bu kadar değerli?
Kendi kendime 68’li devrimci başkanları nasıl tanımlayabilirsin diye sorduğumda aklıma gelenler; dürüstlük, fedakârlık, tutkulu inanç, cüret, direniş, dayanışma, paylaşımcılık ve edebiyat sevgisi oluyor. Günümüzde yüceltilen bireycilik penceresinden bakıldığında ne kadar naiflermiş, değil mi? Meğer günümüzün zavallılığı tam da bu bireycilikten kaynaklanıyor. Yürek, fedakârlık ve dayanışma Kızıldere’yi en güzel tanımlayan sözler olabilir ancak bu sözlerin bile orada yaşananları anlatmada yetersiz kaldığından eminim. Şayet devrimcilik bir din olsaydı Kızıldere’de Denizleri kurtarmak için hayatlarını feda eden on devrimci birer aziz mertebesine yükselirlerdi (ki bence öyledirler). Sağcılara bakın, tarihlerinde bu türlü bir aksiyon yoktur. Paylaşacakları yal bittiğinde birbirlerini derhâl satarlar. Halbuki 68’in devrimci önderleri toplumun tamamının kurtuluşuna dair ülküleri uğruna kendilerini feda ettikleri üzere halkın bir kuruşuna da el atmadılar.
Banka soygununda el koydukları parayı halkın parası olarak gördüğü için o parayla hasta çocuğuna bir kutu ilaç bile alamayan Sinan Cemgil’i hatırlamalıyız. Araştırma için gittiğim Nurhak, İnekli köyünde konuştuğum “Sipil” lakaplı çoban Ömer amca, 1971 Nisan’ında gördüğü Sinan Cemgil için, “İki defa karşılaştım. Çok dürüst ve alçakgönüllüydü. İkinci karşılaşmamızda yanıma oturdu. O denli ayakta durup da zirveden bakmadı. Ona cebimdeki kuru üzümden biraz vermek istedim, parasını vermeden asla almadı. Hayatımda o denli âlâ bir insan görmedim. Öldüğünü duyduğumda o kadar üzüldüm ki bir yıl sonra doğan oğluma Cemgil ismini verdim,” dedi. Üstelik yalnızca o değil, öteki birkaç köylü de birebirini yapmış. Sinanları, devlet köye çeşme yapacak vaadine kanarak ihbar edip onlara kurşun sıkan bir köyde oluyor bu! Demek ki en olumsuz şartlarda bile halka dokunabilirsek gönüllerini kazanabiliriz. Şayet günümüzde toplum, sağ siyasetin güdümünde ve ülke bu yüzden batakta ise kederimizi halka anlatmanın bir yolunu bulamadığımızdandır. Onun için elli yıl öncesinde bu yolu bulmaya çalışanları hatırlamak gerek diyorum.
‘YOKSULLUK VE ADALETSİZLİK BİR ÜLKENİN DEĞİŞMEYEN BAHTI Mİ?’
Çizgi romanın kurgusunda geçmişle günümüz ortasında sık gelgitler mevcut. Birinin sorusu, başkasında karşılık buluyor, boşluklar bu sayede dolup öykü iki ana aks üzerinden akıyor. Bu türlü bir öykü kurgusuna nasıl karar verdiniz?
Dediğim üzere, çizgi romandaki hedefim 68 jenerasyonu devrimcilerinin sıkıntısını bugünün gençlerine aktarmaktı. O halde geçmişle günümüzü birbirine bağlamanın bir yolunu bulmalıydım. Artık bir çizgi romancı için talih mı dersiniz yoksa ülke için talihsizlik mi bilmem ancak Türkiye’de temel sıkıntıların sahiden elli yıldır değişmemiş olması anakronik çapraz kurgu yapmamı kolaylaştırdı. Savunmalarında Hüseyin İnan’ın okuduğu kısma bakın, değişen tek sayı elli yılda iki katına çıkmış nüfus: Kürt sorunu çözümsüzlüğünü koruyor, cemaat yurtlarında hala çocuklara cinsel istismar ediliyor, cehalet kutsanmaya devam ediliyor; yolsuzluk, talan, işsizlik ve üretimsizlik motamot sürüyor ve gençler geleceklerini yurt dışında arıyor, vesaire vesaire. Münasebetiyle bugünü geçmişe bağlarken düğüm noktaları bulmakta hiç zorlanmadım. Asıl soru, biz hâlâ elli yıl evvel sorulmuş soruların karşılıklarını arıyorsak bu işte bir karşıtlık yok mu? Derin yoksulluk ve adaletsizlik bir ülkenin değişmeyen yazgısı mi?
Renk kullanımına gelirsek… Siyah-beyazla renkli paneller vakit zaman birbirlerinden yıl farkıyla ayrılıyor, vakit zaman da tıpkı yılda, hatta birebir panel içerisinde kimi renk farklılıkları göze çarpıyor. Renk kullanımının his üzerindeki tesirleri nelerdir?
Desen çizmeyi de yağlı boyayı da çok seviyorum. Fotoğraf çalışmalarımda her iki tekniği de eşit derecede kullanırım. Başlangıçta niyetim hikayemi, çocukluğumdan hatırladığım “fumetti”lere benzesin diye çini mürekkebi ile lekesel çizmekti. Lakin hikaye ilerledikçe bunun gerek geçmişle günümüz ortasındaki vakit farkını ortaya koymada, gerekse günümüz gençlerindeki değişimi yansıtmada yetersiz kaldığını fark ettim. Birinci çizdiğim sekiz sayfayı çöpe atarak sıfırdan başladım.
Hikaye, (zengin üzere görünse de aslında tekdüze olan günümüz hayatını simgeleyen) çizgisel bir desenle siyah-beyaz başlıyor. Geçmişe hakikat gidildiğinde anlatımı, eski fotoğrafların rengi olan sepya devralıyor. Gençler de buldukları fotoğraflar aracılığıyla geçmiş hakkında bilgi sahibi olmaya başladıklarında onlar da tedricen sepyalaşıyor. Ve nihayet 68 jenerasyonu devrimcilerinin problemleri anlaşılmaya başlamasıyla, hikaye de gençler de renkleniyor. Ayrıyeten, gençlerin geçmişe seyahatinin başladığı karanlık oda için kırmızı, düş kısmın anlatmak için ise mavi monokrom sayfalar kullanarak da his katmanlarındaki farklılığı vurgulamayı hedefledim. Bu ortada, çizgi romanın tamamını kâğıt üzerine çizip boyadığımı belirtmek isterim. Birçok kere, tek bir kareyi değiştirmek için sayfayı tekrar boyadım. Bana “Tablet ya da Cintiq kullansan bu türlü kederlerin olmazdı” diyen gençlere de kelamım şu: Teknolojiye karşı değilim, tasarım evresinde bilgisayar kullanıyorum fakat şayet (hayalimdir) bir gün yüz yirmi sayfalık bu çizgi romanın tamamını bir yerde sergileyebilirsem, yaptığım işin dijital üretimden farkını daha uygun ortaya koymuş olacağım.
‘ÇİZECEKLERİM ŞİMDİ BİTMEDİ’
Kitabın sonunda “Sürecek” ibaresini görüyoruz. Bu bir devam öyküsü mi olacak, yoksa farklı devrimcilerin serüvenlerini mi okuyacağız?
“Sürecek” ibaresinin iki manası var. Bir, yüzyıllardır süren ve Türkiye’de 68 devrimcilerinin de büyük katkısı olan sınıf uğraşı sürecek. Kaç defa yenilmiş olsak da, kayyumlara direnen Kürtlerden tutun da, bayan hareketine yahut gayret ederek haklarını söke söke alan motokuryelere bakınca meşalenin hâlâ yandığını görüyoruz. İkinci olarak, yaklaşık beş yıl süren 68 hareketi göz kamaştırıcı hoşlukta hikayeler içermektedir. O denli yüz yirmi sayfalık tek bir çizgi romana sığdırılamaz. Örneğin Kızıldere, başlı başına bir çizgi romanda ele alınmayı hak ediyor. Keza İbrahim Kaypakkaya da o denli. Kendisine üzülerek bu kitapta yer veremedim fakat kıymetsiz bir kişi olduğu için değil. Bu kitap Denizlerin hikayesini anlatıyor. Kaypakkaya’yı Denizlerin yaşadığı müddet içinde onlara bağlayacak, kurguya eklemleyecek bir ipucu bulamadım. Deniz Gezmiş’le İbrahim Kaypakkaya’nın yollarının Sağmalcılar Cezaevi’nde kesiştiği, ihtilali nasıl yapacağız konusunda konuştukları, tartıştıkları dışında bir bağ görmedim. İbrahim’in Denizlerin idamını engellemek için yaptığı bir hareketle karşılaşmadım, varsa da kitaplarda bu türlü bir olay okumadım. Örneğin Beceriklilerin Kızıldere üzere bir aksiyonu yok İbrahim Kaypakkaya’nın. Bunu katiyetle İbrahim Kaypakkaya’yı suçlamak için söylemiyorum, haddim değildir. O da büyük bir devrimci ve kendine nazaran bir yol çiziyor, hürmetim sonsuzdur. 1973’te Sinanları ihbar eden İnekli köyü muhtarını öldürdüğü söyleniyor, inanırım. Fakat benim öyküm 6 Mayıs 1972’de bittiği için Kaypakkaya’nın bu hareketini kitaba yerleştiremedim.
Bir çizgi roman da sonuçta kurmacadır. Mutlaka tarih birebir bu türlü yaşandı ve burada yer almayan kimse kıymetli değildir diyemeyiz. Keşke daha uzun vaktim olsaydı Taylan’ı da, Ulaş’ı da, Cevahir’in edebiyatçılığını da uzun uzun anlatabilseydim. Parlak ve yürekli koca bir kuşak yalnızca benim elimden anlatılabilir mi? Umarım bu kitap genç çizerleri eksik kalan hikayeleri anlatma konusunda cesaretlendirir. Üstelik benim çizeceklerim de şimdi bitmedi. Hala yazmakla uğraştığım bir sonraki çizgi romanımın senaryosu da 68 gençliği ile ilişkili. Lakin şimdilik bu kadar söyleyeyim.
Bize tavsiye edeceğiz çizgi romanlar var mı? Burhan Kum’un başucu kitapları neler?
Çocukluk yıllarımda sinema salonlarını önünde sergilenen, eğlenmek için okuduğum çizgi romanın bir sanat olduğunu Hollanda’da görsel irtibat okurken fark ettim. Beni Sergio Toppi ve Moebius’la tanıştıran hocama minnettarım. Bu ustaları elimden düşürmem. Günümüz çizerlerinden Gipi’yi çok beğenirim. Uyduruk tipler üzerinden zehirli propaganda saçan, birbirinin sığ kopyası Amerikan DC ve Marvel Comics şeklinden ise nefret ederim. Ama bu iş yalnızca çizgi roman okumakla olmuyor. Özgün ve esnek bir çizim lisanı inşa edebilmek için sağlam bir desen altyapısına sahip olmalısınız. Bunun için gençlere Rembrandt’ın desenlerini incelemelerini, Türkiye’den de Mehmet Güleryüz’ü takip etmelerini tavsiye ederim. Ayrıyeten çizgi roman sanatının yaslandığı başka iki ayak olan edebiyat ve sinemayı da ihmal etmemeleri gerek.